Bracht 2021 een medicijn tegen alzheimer dichterbij?

In de Verenigde Staten kreeg alzheimermedicijn aducanumab goedkeuring, in Europa niet. Waarom niet? En zijn we iets opgeschoten afgelopen jaar?

Aducanumab leek het te gaan ­halen, maar nee: het Europees geneesmiddelen­bureau EMA keurde vorige maand het medicijn tegen ­alzheimer af. Weer is het niet gelukt een medicijn te vinden. ‘Je hoopt dat zo’n middel de ziekte sterk remt of zelfs geneest, maar daarvan is helaas geen sprake’, zegt Dinant Bekkenkamp, teamleider wetenschappelijk onderzoek bij Alzheimer Nederland. Hij verwacht niet dat er binnen vijf jaar zo’n verlossend middel op de markt verschijnt.

Ondertussen lopen er meer dan 120 medicijnonderzoeken en bevinden ongeveer 25 zich in de laatste fase daarvan. Wat zijn de grootste kanshebbers? Volgens Bekkenkamp is dat niet te zeggen. Sommige middelen, zoals aducanumab, richten zich op de amyloid-eiwitten. Amyloid is een eiwit dat bij patiënten met alzheimer samenklontert tussen de hersencellen.

Andere onderzoekers denken de oplossing te vinden in andere eiwitten om de ziekte te remmen, of kiezen ervoor de symptomen beter te bestrijden. Ook zijn er onderzoekers die de oplossing tegen alzheimer zoeken in de werking van het immuunsysteem. ‘Veel van die medicijnen zijn erop gericht de ziekte een beetje te remmen’, zegt Bekkenkamp. ‘Uiteindelijk hoop je dan met bijvoorbeeld combinaties op een groot effect op de ziekte.’

Lessen

Wat zijn de lessen van aducanumab? Technisch gezien werkte het. Om die reden gaf de Amerikaanse medicijnenwaakhond FDA ook toestemming om het middel te gebruiken. Aducanumab is een zogeheten monoklonaal antilichaam. Daar heeft u van gehoord? Dan kan kloppen, want monoklonale antilichamen zijn ook een behandelmiddel tegen ernstige covid.

‘Je kunt die antilichamen heel goed richten op eiwitten die dan worden aangevallen’, zegt Bekkenkamp. ‘Het antilichaam plakt aan het eiwit amyloid en werkt als een soort zwaailicht voor je eigen afweersysteem. Dat begint amyloid af te breken. Dat werkt bij aducanumab goed, dat kun je op hersenscans zien. Het probleem is niet bewezen is dat mensen er cognitief opknappen. Hun mentale vermogens gingen tijdens het onderzoek niet minder achteruit dan bij mensen die een placebo kregen. De FDA zegt dan: als het medicijn maar lang genoeg amyloid weghaalt, dan doet dat uiteindelijk iets voor je cognitie. De EMA zegt: dat is nog niet bewezen, dus keuren wij het niet goed.’

Alzheimer is een complexe ziekte. Volgens de meest gevolgde theorie begint het met amyloid, dan ontstaat tau, een ander eiwit dat samenklontert in de hersenen, en beginnen er allerlei processen die voor aftakeling zorgen. Dat eerste eiwit, amyloid, zet alles in beweging, als een dominosteen die de rest doet vallen. ‘Twintig jaar voordat je dementie krijgt zit dat eiwit al in je hoofd’, zegt Bekkenkamp. ‘Dus als je iemand met dementie ziet, ben je waarschijnlijk veel te laat en zijn al die dominosteentjes al omgegooid. Je wilt er veel eerder bij kunnen zijn.’

Andere soorten van dementie

Alzheimer is niet de enige vorm van dementie, wel de meest voorkomende. Daarom ook gaat het meeste onderzoeksgeld naar alzheimer, maar dat wil niet zeggen dat onderzoeken naar andere vormen van dementie kansloos zijn. ‘Die zijn soms zelfs wat hoopvoller", zegt Bekkenkamp. ‘Frontotemporale dementie is misschien interessant omdat het vaak genetisch is. Dan is de ziekte wat makkelijker te snappen. Dan heb je één oorzaak en hopelijk eerder een medicijn.’

Maar waarom duurt het toch zo lang voordat de medicijnen er zijn? Toen corona kwam, was er binnen een jaar een vaccin. ‘Die vraag krijg ik vaak’, zegt Bekkenkamp. Ten eerste gebeurt bij alzheimer alles in het brein. Dat is goed afgesloten en daardoor lastig te onderzoeken. Daarbij heb je een bloed-hersenbarrière waardoor medicijnen moeilijker in het brein terecht komen. En de ziekte ontstaat dus al ver voordat de klachten gaan spelen. Ook dat maakt onderzoek moeilijker. Maar we leren op elk gebied van dementie. Hoe de eiwitten zich gedragen, hoe we betere diagnoses kunnen stellen met bloedtesten die steeds dichterbij komen. En hoe we mensen met dementie en hun naasten beter kunnen helpen en ondersteunen. We staan niet stil.’

(Trouw)