Christian Drosten: ‘In deze pandemie heeft de wetenschap veel successen geboekt, dat kun je niet zeggen van de media en de politiek’

Met ruim tienduizend besmettingen per dag is corona terug van nooit helemaal weggeweest, maar toch houden coronacommissaris Pedro Facon en de GEMS-expertengroep rond Erika Vlieghe het voor bekeken. Ook in het buitenland zetten experten een stap terug: de Duitser Christian Drosten (49), één van de bekendste virologen ter wereld en medeontdekker van het SARS-virus, stopt met zijn podcast en ruilt de tv-studio’s voor zijn vertrouwde laboratorium. Is het nu echt helemaal voorbij? Neen, waarschuwt Drosten: ‘Onze huidige immuniteitsgraad zal ons in de herfst niet helpen.’

– De voorbije pandemiezomers hebben we verzuimd ons op de herfst voor te bereiden. Wat moeten we deze zomer zeker doen?

CHRISTIAN DROSTEN «We moeten ervoor zorgen dat er doeltreffende medicijnen klaarliggen voor de risicopatiënten. Daarnaast moeten we proberen met beperkte maatregelen het aantal besmettingen onder controle te houden. Dan denk ik vooral aan mondmaskers in openbare ruimten en andere plaatsen waar je veel mensen ontmoet. Maskers zijn nog altijd de efficiëntste en eenvoudigste hulpmiddelen.

»Maar jongeren die drie keer gevaccineerd zijn, mogen weer gaan en staan waar ze willen. Als ze besmet raken, bouwen ze immuniteit op, ook voor de samenleving. Daarnaast heb je weliswaar long covid, maar bij gevaccineerden komt dat maar heel zelden voor, dat is nu wel duidelijk.»

– Zullen die maatregelen volstaan om de volgende winter heelhuids door te komen?

DROSTEN «We zullen wellicht nog eens streng moeten zijn. Corona kun je nu eenmaal niet met griep vergelijken. De meeste mensen vergeten dat ze in hun leven al veel griepinfecties hebben doorstaan, en de meeste waren niet meer dan een onschuldige verkoudheid. Het gevolg is dat een griepgolf vanzelf afzwakt en verdwijnt, omdat bijna iedereen immuun is geworden en dus minder of helemaal niet meer besmet kan worden, met uitzondering van kinderen dan.»

– Die immuniteit tegen corona is er nog altijd niet.

DROSTEN «Inderdaad, en onze huidige immuniteitsgraad zal in de herfst niet helpen tegen de overdracht van het virus. De R-waarde zal in november weer naar 2 of 3 omhoogschieten als we niets doen. Iemand die met het coronavirus besmet is, kan dan twee tot drie mensen aansteken. Maar ook nu zijn de grafieken nog allesbehalve gunstig, en dat zal tot en met Pasen zo blijven, als we niet voorzichtig zijn.»

– Hoe zal de zomer verlopen?

DROSTEN «Veel besmettingen zullen er niet zijn, en voor de groepsimmuniteit is dat niet ideaal. Als je die wilt bereiken, zoals bij griep, zal dat nog jaren duren, en daarom moeten we ook de volgende jaren nog elke herfst en elke winter coronamaatregelen in acht nemen om het aantal besmettingen en zieken onder controle te houden. Boostervaccinaties in het begin van de herfst, met de focus op risicogroepen, kunnen helpen om het aantal besmettingen binnen de perken te houden. Een vaccinatie is overigens altijd de beste bescherming als je het risico op een ernstig ziektebeeld zo klein mogelijk wilt houden.»

– Volstaat een variant van de huidige vaccins tegen omikron?

DROSTEN «Dat weten we helaas nog niet. We kunnen er ook niet op vertrouwen dat we de vaccins maar lichtjes hoeven aan te passen als zich een nieuwe variant van omikron aandient. Voorts kunnen andere varianten nog een rol spelen.»

– Ook de alfa- en deltavarianten?

DROSTEN «Ook die, of hun nakomelingen. We kunnen eenvoudigweg niet alleen op immuniteit tegen omikron inzetten. We zouden onszelf zo zelfs een slechte dienst bewijzen, als het virus in een andere richting muteert. Het is verstandiger om ons op verschillende mogelijke scenario’s voor te bereiden.»

– Moeten we dan gewoon afwachten en kijken wat er gebeurt?

DROSTEN «We hebben één groot voordeel: als op het noordelijke halfrond de zomer begint, is het in het zuiden winter. Als omikron daar nog altijd de dominante variant is, kunnen we besluiten om te boosteren met een aan omikron aangepast vaccin, en dan beginnen we de inentingscampagne opnieuw bij de oudste bevolkingsgroep, die het meeste gevaar loopt.»

– Er zijn al aanwijzingen dat deltakron in aantocht is, een kruising tussen de deltavariant en omikron. Moeten we ons zorgen maken?

DROSTEN «Die kruisingen zijn inderdaad slechts in beperkte uitbraken voorgekomen. Andere schijnen voorlopig lineair toe te nemen, maar gelukkig nog niet exponentieel. Dat moeten we wel in de gaten houden en ook ernstig nemen. We hebben bijvoorbeeld al een deltavariant met het spike-eiwit van omikron geïdentificeerd.»

Varkensstallen

– De pandemie was volgens veel mensen een wake-upcall: dat is wat er gebeurt als we de habitat van de vleermuizen binnendringen. We kunnen maar beter de natuur beschermen als we pandemieën willen voorkomen. En dat we twee jaar geleden nergens nog mondmaskers konden krijgen, was omdat de bevoorradingsketens zo fijn zijn afgesteld dat de kleinste kink in de kabel wereldwijd tot problemen leidt. Zijn we nu beter voorbereid op een uitbraak van een ander virus?

DROSTEN «Er zijn in ieder geval veel alarmbellen afgegaan, en soms klonken ze erg luid, al had dat ook wel met eigenbelang te maken.»

– Laten we beginnen met de bescherming van de natuur. Zouden we niet beter grote delen van onze planeet ongemoeid laten?

DROSTEN «Zeker. Maar niemand zal je kunnen zeggen welke volgende pandemie we daardoor kunnen voorkomen. We moeten niet nóg meer geld in de zoektocht naar exotische virussen investeren. Dat blijft weliswaar belangrijk, maar dat is geen doeltreffende vorm van preventie.»

– U onderzoekt zelf vleermuispopulaties in Afrika op virussen. U stoot daarbij geregeld op coronavirussen. Hebt u al een nieuw potentieel gevaarlijk virus gevonden?

DROSTEN «Nee, en het heeft ook weinig zin daar veel onderzoek naar te verrichten, want de natuur steekt complex in elkaar. Wij onderzoeken de biologische diversiteit en verspreiding op viraal niveau, dat is fundamenteel ecologisch onderzoek. Dat is op zich zeer zinvol, maar we kunnen niet aan de alarmbel trekken en beloven dat we de volgende pandemie kunnen verhinderen als je ons meer geld geeft.»

– Kunnen we dan op zijn minst vroeger merken wanneer een nieuw virus van dier op mens overgaat?

DROSTEN «Je mag er niet van uitgaan dat we op tijd zullen signaleren dat er een nieuw virus is opgedoken in één of ander Afrikaans dorp. Dat zullen we pas weten als er massaal veel mensen ziek worden. De laboratoria in Afrika beschikken bovendien vaak niet over goed opgeleid personeel en degelijk materiaal voor courante diagnoses.»

– Hoe kunnen we die virussen dan wel tijdig opsporen?

DROSTEN «Het is simpel: je mag niet verlangen dat we in elke uithoek op aarde kunnen nagaan welk virus van dier op mens is overgegaan. We kunnen wel inzetten op betere hygiëne en zo de oorzaken wegnemen. Als ergens in een afgelegen dorp een uitbraak niet als een boze geest wordt geïnterpreteerd, win je ook kostbare tijd. Daarom moeten we ook in het Westen de ontwikkelingssamenwerking, de gezondheidszorg en het wetenschappelijk onderzoek veel beter op elkaar afstemmen.»

– Niet alleen in het regenwoud of in grotten vol vleermuizen leven mens en dier gevaarlijk dicht bij elkaar.

DROSTEN «Dat is waar. Daarom moeten we ons dringend afvragen of we wel industriële varkensmesterijen of kippenkwekerijen nodig hebben, zoals we die nu overal ter wereld zien. En dan zouden we het erover moeten hebben of de manier waarop wij in Europa aan massale veeteelt doen, ook nuttig is in Afrika. Zulke grote bedrijven worden ginder namelijk vooral in de buurt van natuurreservaten gebouwd. En de consumptie van vlees uit die industrie is op zich al een risico als we het over pandemieën hebben.»

Contacttracing

– We zijn ook onhandig met cijfers en grafieken omgegaan.

DROSTEN «Er zijn ook wel veel hindernissen. Er rijzen juridische vragen over de gegevensbescherming, maar ook over de apparatuur en de software. Dat instellingen slechts met veel vertraging kunnen zeggen hoeveel mensen gevaccineerd zijn, heeft niets te maken met technische of juridische problemen, maar met de politiek.

»Aanvullend heb je ook de discussie over de contacttracing: hoe efficiënt was die eigenlijk? Als je het werk van de gezondheidsdiensten afweegt tegenover de snelheid van de besmettingen, kun je je afvragen of dat allemaal wel zo nuttig is geweest. Ik kan daar helaas geen antwoord op geven.»

– Het wetenschappelijke onderzoek heeft wel baat gehad bij de coronacrisis: er is veel geld vrijgemaakt en de wetenschap heeft aan belang en invloed gewonnen. Er werden in sneltempo stimuleringsprogramma’s gesponsord en samenwerkingsverbanden opgericht.

DROSTEN «Er is inderdaad veel veranderd voor ons, wetenschappers. Maar we moeten wel één en ander bijsturen. We kunnen nu niet allemaal alleen nog onderzoek doen naar de pandemie en de gevolgen ervan. Er zullen vanzelfsprekend nieuwe virale aandoeningen opduiken, en gespecialiseerde laboratoria zullen zich daaraan wijden. Maar we moeten ook fundamentele vragen stellen.»

– Zoals?

DROSTEN «Er is nu wereldwijd onderzoek verricht naar het coronavirus. Je zou al dat onderzoek kunnen vergelijken: hoe sterk hebben de Europese wetenschappelijke instituten gepresteerd in vergelijking met hun Angelsaksische evenknieën? En waar liggen hun zwaktes?»

– Dan moeten we het ook over globale samenwerking en concurrentie hebben.

DROSTEN «Ja, en één vraag wordt steeds belangrijker: hoe moeten we handelen en waarin moeten we investeren als het over de gezondheid van de wereldbevolking gaat? Want investeren is het sleutelwoord, daar ben ik van overtuigd. We zien dat de Chinezen erg actief zijn op dat vlak, en ook de Amerikanen. In de toekomst zal een verstandige combinatie van ontwikkelingssamenwerking en wetenschap steeds meer aan belang winnen. Gelukkig investeren ook veel Europese landen daar al in.»

– Wetenschappers netwerken op internationaal niveau: politici en bedrijfsleiders kunnen daarvan profiteren?

DROSTEN «Precies. De economie volgt de richting die de wetenschap uitgaat. En als onze wetenschappers ergens niet mee bezig zijn, mag je er zeker van zijn dat hun collega’s op een ander continent dat wel zijn. Op dit moment kun je bijvoorbeeld heel goed de invloed van China in Afrika zien.»

– Er spelen veel belangen mee. Is een globale preventie van een pandemie überhaupt mogelijk?

DROSTEN «We zouden beter over een pandemieveerkracht spreken, een soort reactievermogen. En dan heb ik het niet alleen over epidemiologische maatregelen of geneesmiddelen, maar ook over het vertrouwen van de bevolking in de politici als die beslissingen nemen. Hoe snel kunnen we het als samenleving eens zijn over de te volgen koers? Op dat vlak kunnen landen veel van elkaar leren.»

– Dan moeten we open communiceren met elkaar. Hebben de wetenschappers wel altijd het goede voorbeeld gegeven?

DROSTEN «Ze hebben het in ieder geval beter gedaan dan de politici. Wetenschappers hebben wereldwijd al heel snel gegevens over het genoom van het virus met elkaar uitgewisseld, en de observatiegegevens uit het Verenigd Koninkrijk en Denemarken hebben politici in andere landen in staat gesteld onderbouwde beslissingen te nemen.»

Haatberichten

– De pandemie heeft ook de zwakke kanten van de wetenschap blootgelegd.

DROSTEN «Dat klopt. Virologen staan nog altijd met open mond te kijken naar hoe snel telkens weer nieuwe varianten van het coronavirus ontstaan. We begrijpen die mechanismen tot nog toe amper. Dat komt vermoedelijk omdat we in ons vakgebied, dat eigenlijk vrij recent is, nog nooit met zo’n pandemie te maken hebben gehad. Tegelijk hebben we heel snel vaccins kunnen ontwikkelen en beschikken we nu ook over doeltreffende medicijnen. Ten slotte heeft de wetenschap toch veel successen geboekt in deze pandemie. Dat kun je niet zeggen van de media, de politiek en de samenleving in het algemeen.»

– Hoe dan?

DROSTEN «Dan denk ik aan de steeds weer opduikende desinformatie. Vooral in de sociale media, maar ook door toedoen van politici als Jair Bolsonaro, de president van Brazilië. Zij hebben de argwaan en het egoïsme in de hand gewerkt, en dat is gevaarlijk. De belangrijkste en eenvoudigste boodschap in een pandemie is dat je de belangen van het individu het best dient door de sociale cohesie te bevorderen.»

– Tegen die desinformatie bent u ten strijde getrokken met uw podcast. Daar stopt u binnenkort mee. Een krant concludeerde meteen: ‘Als dat geen teken is dat de pandemie op haar einde loopt!’ Is dat geen misverstand?

DROSTEN «Absoluut. Maar ik moet bekennen dat ik het niet meer trek. Ik moet me dringend opnieuw aan mijn onderzoek wijden, en ik moet ook het Institut für Virologie in Berlijn leiden. Ik moet me weer over de financiering van mijn instituut bekommeren, want daar kruipt erg veel tijd en werk in.»

– U had al de helft van de podcastafleveringen overgelaten aan uw sparringpartner Sandra Ciesek. Wat is er zo arbeidsintensief aan? De lectuur om zo’n aflevering te kunnen voorbereiden?

DROSTEN «Niet alleen dat, ook de nazorg slorpt erg veel tijd op. Telkens als we een aflevering lanceren, krijgen we veel reacties en kritische vragen, die ik zoveel mogelijk zelf wil beantwoorden. En dan zijn er nog de haatberichten en de pogingen om mijn reputatie te bekladden, waartegen ik me zo goed mogelijk probeer te verweren. De podcast mag echter niet staan of vallen met mijn persoontje. Het zou beter zijn dat iemand anders ermee doorgaat.»

– Hebben de politiek en de samenleving zoveel bijgeleerd dat boodschappers zoals u niet meer nodig zijn?

DROSTEN «Ik denk niet dat je erop mag vertrouwen dat politici voortaan consequent zullen handelen. Maar als er grote problemen opduiken, zal ik me weer laten horen. Daar heb ik evenwel geen podcast voor nodig. Ik kan ook gewoon mijn mening geven in een interview. Of ik post iets op Twitter (lacht).»

© Die Zeit