De psyche van de kindermoordenaar: ‘Een moord is pas verontrustend als de dader op ons lijkt’

De 9-jarige Gino van der Straeten verdween afgelopen week bij de ene speeltuin en werd gevonden bij een andere, een halfuurtje rijden verderop. Gisteren werd een 22-jarige man, die ervan verdacht wordt de jongen te hebben ontvoerd en gedood, uit zijn bed gelicht. In september 2018 bracht schrijver Peter Middendorp de roman ‘Jij bent van mij’ uit, en daarin draagt het hoofdpersonage Tille Storkema jarenlang het geheim van een kindermoord met zich mee.

HUMO Waarom niet?

PETER MIDDENDORP «Voor een romanschrijver is een figuur als Jos Brech totaal oninteressant. Uit alles wat ik hoor en lees, leid ik af dat het een platte persoonlijkheid met een vlak gevoelsleven is. Volgens getuigen liet hij een kille indruk na. Dat is dus alles wat een romanpersonage niet hoort te zijn. De dader in mijn boek is juist zo fascinerend omdat hij een getraumatiseerde persoonlijkheid heeft en over zijn daden nadenkt.

»De aanleiding voor mijn roman was de zaak-Marianne Vaatstra. In 1999 werd dat 16-jarige meisje in het Nederlandse Veenklooster verkracht en vermoord door Jasper S. Toen de politie een grootschalig DNA-onderzoek opzette en stalen opvroeg bij tienduizenden Nederlanders, werkte Jasper S. zonder problemen mee. Daders met een beetje geweten aanvaarden zo’n onderzoek en ervaren het zelfs als een bevrijding. Ik pleit niet voor medelijden, maar een misdadiger met een geweten ervaart zijn daad óók als een trauma. Die bepaalt immers zijn gedrag en zijn leven. Een figuur als Jos Brech wilde niet meewerken aan het DNA-onderzoek en sloeg op de vlucht. Van hem is bekend dat hij in Polen actief in de scouting heeft gewerkt. In Nederland was dat niet meer mogelijk, omdat hij eerder in opspraak was gekomen in een zedenzaak. Dat wijst op recidivisme, niet op berouw of gewetensontwikkeling. Ik ben geen psychiater, maar volgens mij vertoont hij trekken van een psychopaat.»

HUMO Voor uw onderzoek bezocht u het huis van Jasper S. De doordeweekse saaiheid ervan deed u schrikken.

MIDDENDORP «Ja. Ik ging ernaartoe omdat ik die zaak al een tijdje volgde en omdat ik er al een column over had geschreven. Pas toen ik het huis zag, kreeg ik het idee om er ook een roman over te schrijven. Het was schokkend om te zien hoe normaal alles eruitzag: het verzorgde hek, de gehaakte siergordijntjes voor het raam. In die boerderij had je een gezinsleven, daar werden kinderen opgevoed. Hoe wordt zo iemand dan een moordenaar? Hoe heeft zijn leven eruitgezien? Hoe kijkt hij nu naar de wereld en zijn kinderen?

»Ik probeerde voorbij het cliché van de banaliteit van het kwaad te kijken, of de dooddoener ‘Het is ook maar een mens’. Ik wilde weten hoe zo’n daad op het geheugen of het gemoed van een dader inwerkt, daarom begon ik andere dossiers te lezen. Mensen als Jasper S. of Jos Brech dragen die daden jarenlang met zich mee. Op de één of andere manier moeten ze daar voor zichzelf een verhaal van maken, zodat ze verder kunnen. Maar hoe verantwoorden ze zoiets voor zichzelf? Wie een geweten heeft, kan dat niet. Het wordt op den duur ondraaglijk.»

HUMO Zulke drama’s zijn voor buitenstaanders makkelijker te begrijpen wanneer de dader wordt omschreven als een beest. U portretteert Tille Storkema als een mens met emoties en gedachten. Kwam dat u op kritiek te staan?

MIDDENDORP «Neen. Ik had mij bij de publicatie wel schrap gezet voor de kritiek, maar het tegendeel gebeurde: ik werd met loftuitingen overladen. Sommige lezers beschouwen het boek wel als mijn verhaal, maar dat is het helemaal niet. Het zijn de gedachten van het hoofdpersonage, een hoogst onbetrouwbare verteller die probeert om de gebeurtenissen voor zichzelf te verantwoorden.

»Als de feiten door een beest of een psychopaat worden gepleegd, dan zijn ze niet meer verontrustend. Dan heeft de dader geen verwantschap met ons. Het wordt pas verontrustend wanneer hij wél op ons lijkt.»

HUMO Even verontrustend vind ik de titel van uw boek. ‘Jij bent van mij’ is wat Jasper S. dacht toen hij Marianne Vaatstra zag voorbijrijden.

MIDDENDORP «Iemand zei me eens: ‘Iedereen heeft in meer of mindere mate het gevoel dat hij recht heeft op meer dan wat hem toekomt.’ Dat kan best zijn, maar dan nog kan ik me niet voorstellen dat ik een meisje zou zien voorbijfietsen en denken: jij bent van mij. Toch zijn er mensen die bij zulke gedachten opwinding voelen. Zelf voel ik alleen maar afgrijzen. Ik heb een kind, en het ergste wat mij kan overkomen, is dat er iets mee gebeurt.

»Toen ze het boek hadden gelezen, vroegen mensen me: ‘Waarom doet iemand zoiets?’ Tja, dat weet ik ook niet. Het is geen eenduidig proces waarop een eenvoudig antwoord bestaat. Het begint allemaal bij een slechte bedrading in je bovenkamer, vermoed ik.»

HUMO Door zijn niet-aflatende campagnes heeft de vader van Marianne Vaatstra de wetswijziging over grootschalig DNA-onderzoek erdoor gedrukt. Net met die methode is de zaak-Nicky Verstappen opgelost.

MIDDENDORP «Ja, dat is wel mooi. Ik heb zoveel bewondering voor die man. Toen ik klaar was met mijn roman, heb ik de ouders van Marianne een brief gestuurd met mijn gegevens erin. Daarna hebben we contact gehad, maar om privéredenen wil ik daar niets over kwijt.

»Die man heeft een trauma opgelopen en dat wordt niet beter met de tijd. Integendeel, het wordt alleen maar erger. Hij is dag en nacht blijven vechten om het verwantschapsonderzoek op de agenda te houden. Mensen als de bekende misdaadjournalist Peter R. De Vries hebben hem daarbij geholpen.»

HUMO De middelen die de Nederlandse politie voor dat onderzoek heeft ingezet, zijn ongezien: men vroeg DNA-stalen op van meer dan twintigduizend Nederlanders, en vijftienduizend van hen hebben gereageerd.

MIDDENDORP «Toen de politie het DNA-onderzoek aankondigde, vroeg ik me af of ze een vermoeden hadden over de identiteit van de moordenaar. Dat was ook zo toen ze met het DNA-onderzoek in de zaak-Marianne Vaatstra begonnen. Het diende dus alleen ter bevestiging van wat ze al wisten, maar niet konden bewijzen.

»De politie doet geregeld veel meer dan ze mag. Ze bekijkt dossiers die ze niet mag zien, en als ze daarin iets vindt, dan moet ze bewijslast vinden om de zaak hard te maken. Als ze weten dat er in een appartement honderd kalasjnikovs liggen, maar ze hebben geen huiszoekingsbevel, dan draaien ze enkele kranen in het gebouw open tot alles overstroomt.»

HUMO Zo’n grootschalig DNA-onderzoek is wettelijk niet mogelijk in België. Volgens geneticus Jean-Jacques Cassiman kan het ook problemen opleveren: het zou families kunnen stigmatiseren als moordenaars, of verwantschappen aantonen die men liever niet had gevonden.

MIDDENDORP «Dat is een moeilijke discussie. We mogen alleszins niet denken dat een DNA-match je absolute zekerheid geeft. De geschiedenis heeft ons geleerd dat misdadigers altijd wel een manier vinden om nieuwe technieken te omzeilen. Een bekend voorbeeld daarvan is de zaak van een moordenaar die een handdoek uit andermans badkamer nam en daarmee een pistool afvuurde. Op basis van het DNA-bewijs werd de onschuldige gearresteerd. Maar voor zo’n scenario hoeven we niet te vrezen in het geval van Jos Brech.»

HUMO De internationale media-aandacht voor de zaak-Brech is immens. Verbaast het u?

MIDDENDORP «Neen. Het is een tot de verbeelding sprekend verhaal: een achtervolging op een zonderlinge figuur, een meester in bushcrafting die wekenlang kan overleven in het Franse en Spaanse gebergte. Het is spannend en de media heeft genoeg elementen om er een meeslepend verhaal van te maken. Het is bijna een Netflixdocumentaire, maar dan live.»

(Verschenen in Humo in september 2018)