Een ooggetuige van Bloody Sunday: ‘Iedereen probeerde op handen en voeten weg te krabbelen. Ik kon achter een hoek kruipen, maar ik heb verschillende mensen zien sneuvelen’

Een klok kan niet teruggedraaid worden, maar de geschiedenis soms wel. Op 30 januari 1972, vandaag exact 50 jaar geleden, organiseerde de Northern Ireland Civil Rights Association (NICRA) in het Noord-Ierse Derry een burgerrechtenmars. Op het einde van de betoging openden Britse paratroopers het vuur op de menigte.

(Dit artikel verscheen in Humo op 28 juni 2010.)

Zevenentwintig mensen werden neergeschoten; dertien betogers stierven ter plaatse, de veertiende enkele maanden later. De dag raakte wereldwijd bekend als Bloody Sunday. De Britse regering heeft altijd volgehouden dat het leger het vuur had geopend op 'gewapende tegenstanders'.

Maar achtendertig jaar na de feiten heeft ze haar excuses en haar 'diepe spijt' moeten aanbieden nadat Lord Saville in een officieel rapport tot een heel andere conclusie was gekomen: 'De soldaten hebben destijds valse verklaringen afgelegd.'

Ik spreek met Eamonn McCann, journalist en auteur van het boek 'Oorlog in Ierland' (Kritak, 1979).

HUMO Je was 29 en je liep mee in die betoging. Was je dicht in de buurt waar de schoten vielen?

Eamonn McCann «Bijna iedereen kwam onder vuur, omdat het daar hele smalle straatjes zijn. Het was tegen het einde van de mars, de mensen liepen dicht opeengepakt om naar de speeches en de muziek te gaan luisteren en toen begonnen de soldaten te schieten. Iedereen smeet zich op de grond en probeerde op handen en voeten weg te krabbelen. Ik kon nogal gauw achter een hoek kruipen, maar ik heb verschillende mensen zien vallen onder het geweervuur.»

HUMO Hoe werd het die avond voorgesteld op het journaal?

McCann «Ik denk dat de televisie toen niet zoveel beelden had, maar er was uitgebreide berichtgeving in de kranten en weekbladen, en de reporters waren redelijk sceptisch over de versie van het leger: dat ze terug hadden moeten schieten na een aanval van gewapende mannen, 'allicht de IRA'.

»Niemand van de reporters had ook maar een glimp van gewapende mannen gezien. En reporters waren toen nog onafhankelijke waarnemers - kijk maar naar de kritische berichtgeving over de oorlog in Vietnam. Men was toen niet 'embedded' met de militairen zoals nu.»

HUMO Ik weet dat er sindsdien elk jaar een herdenkingsmars werd gehouden, maar er zal meer zijn nodig geweest om de Britse regering tot deze publieke knieval te dwingen. Hoe heeft men achtendertig jaar lang druk kunnen uitoefenen?

McCann «De groep van nabestaanden is al die jaren heel hecht geweest en zij hebben nooit opgegeven. En er was ook een actief comité dat lezingen en debatten bleef houden.

»Maar het is een lange en frustrerende tijd geweest. Nooit was er hoop op een doorbraak. Wij konden marsen en debatten houden zoveel we wilden, de Britse regering verroerde geen vin.»

HUMO Heeft de U2-hitsong 'Sunday Bloody Sunday' iets van steun betekend?

McCann «Toch niet. Bono heeft me zelf gezegd dat dat lied niks te maken had met Derry 1972; dat het bedoeld was tegen élk geweld, en dat het idee ontstaan was op een zondag dat ze zich verveelden - a Sunday, a bloody boring Sunday.

»Later heeft hij gezegd dat het wél over 1972 ging, en zo is dat heel dubieus gebleven. Och ja, ik hoor U2 niet graag, dus ik ben geen onverdachte bron (lacht).»

HUMO John Lennon liet minder twijfel met zijn 'Sunday Bloody Sunday'. Daarin heeft hij het over 'de martelaren van Free Derry', over 'anglo pigs' and dat men ze 'terug in zee moest drijven'.

McCann «Was dat John Lennon? Raar dat ik me dat amper herinner. Bij mij is vooral 'Give Ireland Back to the Irish' blijven hangen (de song van Paul McCartney was ook een reactie op de schietpartij en werd amper vier weken later opgenomen. Beide songs zijn decennialang gecensureerd op BBC-tv en -radio, jh).»

HUMO Eigenlijk is de Britse regering al die tijd blijven vasthouden aan het Widgery-tribunaal (1972), dat de paratroopers volledig vrijpleitte.

McCann «En zeggen dat die Lord Justice Widgery de zaak echt heeft afgehaspeld. De hoorzittingen met getuigen duurden maar een goeie twee weken, en drie maanden later was zijn rapport al klaar.

»Er waren heel wat bezwarende getuigenissen van burgers uit Derry, maar die werden haast allemaal terzijde geschoven als partijdig of niet-consistent. Het rapport moest en zou de soldaten vrijpleiten, en zo is het ook gebeurd. En nadien is de regering altijd blijven volhouden dat er géén nieuw onderzoek zou komen.»

HUMO Nu heeft de commissie-Saville tussen 1998 en 2004 'meer dan negenhonderd getuigen geïnterviewd'. Maar dan heeft het nog zes jaar geduurd eer men tot die publieke schuldbekentenis kwam.

McCann «Als je bijna veertig jaar hebt volgehouden dat er 'niks bijzonders gebeurd is' en dat het leger die dag op een 'volstrekt gepaste manier' is opgetreden, tja, hoe ga je dan terugkrabbelen?»

HUMO Er schijnt nogal wat discussie te zijn over de strategie die nu gevolgd moet worden. Sommigen zeggen: de schuldbekentenis van de Britse regering volstaat, nu gaan we verder met ons leven. Anderen vinden dat die soldaten en hun officieren voor een rechtbank moeten komen en alsnog hun gerechte straf moeten krijgen.

McCann «Het zijn families met uiteenlopende achtergronden, dus is het normaal dat er meningsverschillen zijn. Maar degenen die een rechtszaak willen, zullen toch moeten beseffen dat men de beschuldigden nadien hoe dan ook vrij zal laten.

»Na de amnestie van enkele jaren geleden zijn alle paramilitairen die in het Noord-Ierse conflict betrokken waren, uit de gevangenis vrijgelaten: dan kan je moeilijk soldaten en officieren gaan opsluiten. Je kan niet tegelijk amnestie geven en mensen achter de tralies stoppen.»

HUMO Toen ik het nieuws hoorde, dacht ik meteen aan de Birmingham Six, de Guildford Four en de Maguire Seven: andere juridische dwalingen waarbij burgers jaren onschuldig in de gevangenis hebben gezeten na valse verklaringen van politie en leger over hun 'IRA-betrokkenheid'. En telkens doet de Britse justitie er decennia over om de ware toedracht te erkennen.

McCann «Geen énkele regering zou haast maken in zulke dossiers. En zeker de Britse niet. Ze hebben vroeger ook misdaden begaan tegen de opstandelingen in toenmalige kolonies als Cyprus, Kenia en Maleisië: daar waren ook rapporten die de regering vrijpleitten, en die zijn nooit herzien.

»Hun tegenslag was dat ze hier niet te maken hadden met kleurlingen en mensen die gebrekkig Engels spraken. Dit waren blanken die hun taal spraken, én die wisten hoe je met de media moet omgaan. Ze hebben zich lang kunnen verstoppen, maar dat is nu gedaan.»