Een schokkende roman, een langverwachte vertaling en de meest gezaghebbende stem in het Vlaamse literaire landschap: dit zijn de boeken van de week

MUSTAFA KHALIFA: ‘DE SCHELP’ ★★★★½

De Syrische auteur Mustafa Khalifa (74) was al op jonge leeftijd politiek actief in de communistische partij. Die was verboden in Syrië, en Khalifa betaalde een hoge prijs voor zijn engagement: vijftien jaar lang leefde hij in de illegaliteit, en twee keer werd hij opgepakt en gevangengezet. Na zijn vrijlating ging hij naar Parijs om er kunst en film te studeren. Toen hij in 1982 naar Syrië terugkeerde, werd hij weer gearresteerd en zat hij dertien jaar achter de tralies, zonder ooit berecht te zijn. Toen hij op vrije voeten kwam, kreeg hij een reisverbod opgelegd. Pas in 2006 mocht hij vertrekken, eerst reisde hij naar de Emiraten en vijf jaar later opnieuw naar Parijs.

In de schokkende roman ‘De schelp’, intussen in tien talen vertaald, vertelt Khalifa zijn eigen verhaal, vermengd met dat van een goede vriend, net als hij een politieke gevangene. Het toneel: de benauwende ruimte van een barak, jarenlang de verblijfplaats van een groep geïnterneerden. Alleen de doden worden vervangen door nieuwe gezichten. Elke dag voltrekken zich dezelfde verschrikkingen, en op dinsdag en donderdag vinden op de binnenplaats bovendien executies plaats. ‘Door te luisteren naar het ploffen van de neervallende lijken op de bodem van de truck, weten we hoeveel doden er die dag zijn gevallen.’

Khalifa doet je het hele boek door de spanning in het bewustzijn van een anonieme hoofdpersoon voelen. De man, opgevoed als christen maar nu atheïst, is per vergissing in de gevangenis beland. Zijn medegevangenen, grotendeels extreem religieuze Moslimbroeders, beschouwen hem als een onreine ongelovige. De spanning wordt nog opgedreven door de tegenstelling tussen de gevangenis, met haar ‘geur van wreedheid en onbarmhartigheid’, en de wereld erbuiten. Die neemt na verloop van tijd steeds droomachtiger dimensies aan, want het geheugen van de hoofdpersoon verliest geleidelijk aan kracht. Maar er is nog altijd zijn blik, wat resulteert in het ‘dagboek van een gluurder’. Daarbovenop is er de knagende spanning of de dood zal komen, of toch de bevrijding.

Op een indringende manier laat Khalifa zien hoe iedere gevangene op zijn eigen manier probeert te overleven en hoe de meesten hun menselijkheid kwijtraken, terwijl een enkeling er ondanks alles in slaagt om iets van waardigheid te behouden.

Dan breekt eindelijk de dag van de vrijlating aan. Tot zijn verbijstering constateert de verteller dat er iets bestaat dat nog erger is dan gevangenschap: als een gebroken mens terugkeren naar het gewone leven. ‘Ik heb het idee dat ik door een onoverbrugbare kloof van de buitenwereld word gescheiden. Dat geldt zelfs voor de mensen die me het meest na staan. Ik ging bij mezelf na of ik iets voor hen voelde, maar dat bleek niet zo te zijn. Ik had geen gevoel.’ De schelp die hij in de gevangenis als een pantser om zich heen had gevormd, is nu een andere soort schelp geworden: één die hem moet beschermen tegen de angst om weer net zo te moeten leven als andere mensen. ‘In de eerste schelp was er nog de hoop dat het beter zou worden. In de tweede schelp is er niets anders dan het Grote Niets.’

Khalifa’s indrukwekkende, ontstellende roman voegt iets wezenlijks toe aan de al bestaande autobiografische verhalen over gevangenschap, zoals de kamp- en gevangenismemoires van Varlam Sjalamov, Angela Davis en Breyten Breytenbach. ‘Jonge lezers beschouwen het als de bijbel van de revolutie,’ kreeg de auteur te horen toen hij werd geïnterviewd over ‘De schelp’. Ontnuchterd na zestien jaar in diverse gevangenissen antwoordde Khalifa: ‘Sommigen zijn eenvoudigweg niet in staat om over hun ellende te praten. Mijn boek maakt het blijkbaar mogelijk om hun ervaringen een plaats te geven.’ (avn)

HERMAN DE CONINCK: ‘ONDER LITERATOREN’ ★★★½☆

Het is 25 jaar geleden dat dichter Herman de Coninck is overleden, en daarom grasduinden biograaf Thomas Eyskens en gewezen partner in crime Piet Piryns in het journalistieke werk van de meest gezaghebbende stem in het Vlaamse literaire landschap van de jaren 1970 tot 1990. Voor de reeks ‘Humo sprak met...’ interviewde De Coninck honderden mensen, meestal bijgestaan door collega Piryns. Veertien vroege gesprekken met schrijvers werden in 1972 gebundeld in ‘Woe is woe in de nedderlens’. In ‘Onder literatoren’ zijn die gesprekken, met onder anderen Jan Wolkers, Jef Geeraerts, Louis Paul Boon en Gerard Reve, ook opgenomen en aangevuld met elf latere interviews. Vandaag zijn ze inhoudelijk wat gedateerd: Nederland is nog het ultieme culturele voorbeeld, en zowel de collaboratie als de contestatie zijn zware issues. Maar tegelijk herinneren de interviews wel aan wat we met De Coninck verloren hebben: een ervaren lezer met een hart voor boeken, die zijn kennis aantrekkelijk kon delen met het publiek en zelf kundig formuleerde. Er zijn ‘ascetische melancholici’ en ‘forsige, blozende’, klinkt het in zijn gesprek met Jeroen Brouwers. Die laatsten, onder wie Brouwers, zijn de ergsten: ‘Zij hebben wel degelijk van het leven geprofiteerd, en zelfs dan schort er nog wat aan.’ (bvds)

SHIRLEY HAZZARD: ‘DE OVERGANG VAN VENUS’ ★★★★½

De plot van deze meesterlijke roman lijkt eenvoudig: dertig jaar liefde en verlies in het leven van de Australische zusjes en weesmeisjes Caro en Grace Bell. In de jaren 50 emigreren ze naar het naoorlogse Engeland. Terwijl Graces relationele leven stoelt op rustige vastigheid, staat dat van Caro aldoor op losse schroeven. ‘Wie zijn de zwakken, wie zijn de sterken?’ vraagt Caro zich op zeker ogenblik af. Dat vraag je je ook af over de zusjes en de mannen in hun leven.

De uitdaging van dit boek zit in de vorm. Hazzard lezen vraagt een stevige inspanning. Ze denkt hardop na over hoe ze het verhaal het best vertelt en houdt de regie strak in handen. Geen detail laat ze onberoerd. Zo zit in één sleutelzin van de dreigende beginscène de onheilspellende plotwending vervat en maakt ze onopvallende toespelingen op de doorgaans donkere toekomst van haar protagonisten die de niet-alerte lezer zouden ontgaan.

De taal is precies en weloverwogen, ernstig en ironisch, beeldend en zinderend. Hazzard strooit met literaire verwijzingen, symbolen en spiegelscènes. In ruil voor die inspanning krijg je een leeservaring die zo rijk, zo intens is, dat je alleen maar dankbaar kunt zijn dat dit boek na meer dan veertig jaar eindelijk vertaald is. (fvdg)

ROEL BENTZ VAN DEN BERG: ‘DE STRAATWAARDE VAN DE ZIEL’ ★★★★☆

De Nederlandse romancier en essayist Roel Bentz van den Berg is in Vlaanderen nagenoeg onbekend en daar zou stilaan weleens verandering in mogen komen. In ‘De straatwaarde van de ziel’, zijn vijfde essaybundel, toont hij zich opnieuw een avontuurlijke schrijver, die in kwikzilveren zinnen van de Ramones naar T.S. Eliot en Moeder Gods Maria danst zonder daarbij uit de maat te raken.

Die stilistische en compositorische souplesse dient er niet toe om de lezer te behagen. Ze is je reinste noodzaak wanneer je, zoals Bentz van den Berg, zicht wilt bieden op al het vreemde en kronkelige in de werkelijkheid dat aan het rigide rationele begrip ontsnapt. Of het nu gaat over de filosofie van Nietzsche, de stem van zijn vader, de songs van Bob Dylan of de poëzie van Jan Hanlo, telkens weet hij met behulp van ‘de voodoopower van de taal’ niet alleen het verstand, maar ook de verbeelding aan te spreken.

Zijn hele bundel kan beschouwd worden als een oproep om de ramen en deuren van onze bovenkamer wijd open te zetten, om onze zintuigen creatief te gebruiken en zo de wereld rond ons intenser te ervaren. Wie ‘De straatwaarde van de ziel’ leest, maakt daarmee alvast een mooi begin. (kvb)