Graeber en Wengrow schreven met ‘Het begin van alles’ boven alles een spitante maatschappijkritiek

In 2020 overleed David Graeber, één van de grootste anarchistische intellectuelen van onze tijd. Met een bestseller als ‘Zinloos werk’ woog de hoogleraar aan de London School of Economics wereldwijd op het maatschappelijke debat. Het status quo ging hij ook als activist te lijf: hij nam mee het initiatief voor Occupy Wall Street. Die dubbele pet van academicus en activist draagt hij ook in ‘Het begin van alles’, het nieuwe, postume boek waarin hij samen met archeoloog David Wengrow in de politiek, economie en cultuur van prehistorische samenlevingen duikt. Beide heren presenteren een kleurrijk palet aan fascinerende prehistorische gemeenschappen. Die zijn in hun ogen opvallend vaak georganiseerd volgens het anarchistische ideaal van een vredevolle en gedecentraliseerde samenleving: vrije, gelijke en autonome individuen besturen zichzelf zonder centrale autoriteit.

Geïnspireerd door het anarchistische gedachtegoed betogen beide auteurs dat onze evolutie niet wordt bepaald door economie, geografie of technologie, maar door collectieve besluitvorming van zelfbewuste mensen. Een brede waaier aan vastgeroeste ideeën counteren ze met opmerkelijke tegenvoorbeelden. Eén daarvan is de evolutie van jager-verzamelaar naar landbouwer. Graeber en Wengrow tonen aan dat mensen eerder ‘ludiek’ met landbouw omgingen: ze bewerkten de natuur om hogere opbrengsten te krijgen, maar vestigden zich niet op één vaste plek. Deden ze dat uitzonderlijk toch, dan was dat meestal omdat alle vruchtbare grond al was ingenomen door jager-verzamelaars. Evenmin was het gesettelde boerenbestaan een noodzakelijke voorwaarde om monumenten of steden op te richten. Rondtrekkende groepjes hazelnootverzamelaars werkten 3.000 jaar voor Christus tenslotte al samen om Stonehenge te bouwen.

Hun punt is duidelijk: landbouwers staan niet hoger op de beschavingsladder dan jager-verzamelaars. Wanneer de twee Davids aan de hand van die prehistorische gemeenschappen gangbare interpretaties van beschaving, gelijkheid en macht ter discussie stellen, glijdt geschiedenis naadloos over in filosofie. Zo kan macht gebaseerd zijn op de controle over geweld, op persoonlijk charisma, maar ook op de kennis om specifieke rituelen uit te voeren. Als iedereen gelijke toegang heeft tot de belangrijkste rituelen, vragen ze zich af, is iedereen dan gelijk?

Deze ‘nieuwe geschiedenis van de mensheid’ is boven alles een spitante maatschappijkritiek. De prehistorische geschiedenis was een ‘carnavalsoptocht van politieke vormen’ die scherp contrasteert met de hedendaagse politieke eenheidsworst. Door het schoolbord af te vegen dat de ontwikkelingsstadia van de mens weergeeft, willen de auteurs onze toekomst openbreken. Ze roepen op om verloren prehistorische vrijheden te heroveren: de vrijheid om bevelen te weigeren, de vrijheid om zich in een andere samenleving te vestigen en de vrijheid om het bestuur van de samenleving zelf in te richten.

Geschiedenis wordt vaak voor politieke karretjes gespannen. De prehistorie leent zich daar al helemaal toe, omdat het weinige bronnenmateriaal voor veel interpretaties vatbaar is. De resten van een grote zaal worden zo door Graeber en Wengrow beschouwd als een historisch parlement, terwijl andere archeologen er een troonzaal in zien. De auteurs laken terecht dat de inheemse Amerikanen die over vrijheid en gelijkheid filosofeerden onfair als ‘nobele wilden’ te boek werden gesteld, maar bestrijden dat vooroordeel met een karikatuur van de ‘westerse’ politieke filosofie. De verlichting is volgens Graeber en Wengrow grotendeels ontstaan onder invloed van inheemse Amerikaanse denkers. Daarmee vegen ze al te vlot de humanisten onder de mat. Ze herleiden het Europese denken van die periode tot de jezuïeten en een paar conservatieven. En de Europese interpretatie van vrijheid wordt wel heel sterk vereenzelvigd met het principe van privé-eigendom. Hadden ze ‘Vrijheid’ van Annelien De Dijn gelezen, dan hadden ze geweten dat vrijheid in de westerse ideeëngeschiedenis werd beschouwd als zelfbestuur door het volk. Die vrijheid zijn we, in tegenstelling tot wat de auteurs beweren, gelukkig nog niet kwijt.