‘Herfstdraad’ is geslaagd als karakterstudie van een totale antiheld die de complexiteit van het maatschappelijke discours niet meer aankan en zichzelf daardoor te gronde richt

In 2019 zei Jamal Ouariachi over discussies op sociale media in een interview: ‘Als je iets over het racismedebat zegt, krijg je vanuit twee hoeken, rechts en links, de standaardreacties, zonder dat mensen proberen te lezen of je misschien hebt geprobeerd iets genuanceerds te zeggen.’ Het had zomaar een klacht kunnen zijn van de hoofdpersoon uit zijn nieuwste roman ‘Herfstdraad’. Dat is niet zo gek, want die hoofdpersoon lijkt sterk op Ouariachi zelf: een redelijk succesvolle schrijver en columnist uit Amsterdam, 40 jaar, bruine krullen, brilletje, met een voorliefde voor de jarentachtigband The Cure. Ook in zijn opvattingen doet de ik-figuur denken aan zijn schepper, die in zijn columns in Trouw geregeld zijn ongenoegen uit over ongewenste uitwassen aan beide zijden van het identiteitsdenken.

Er zijn ook verschillen tussen fictie en werkelijkheid. Zo heeft Ouariachi zijn eigen multiculturele achtergrond (Nederlandse moeder, Marokkaanse vader) verdeeld over twee karakters: de hoofdpersoon is de zoon van een oer-Hollandse aardappelverkoper, zijn vrouw Liek is geboren uit Marokkaanse ouders. Met die literaire truc schept Ouariachi een arena waarbinnen het theoretische gevecht in de praktijk kan worden uitgevochten. Het stel is net verhuisd naar een randgemeente van Amsterdam en komt terecht bij een buurtvereniging waar het wokisme met luide stem gepredikt wordt. Terwijl Liek opbloeit binnen dat schijnbaar verdraagzame klimaat, stoort haar echtgenoot zich aan de verhulde agressie waarmee hij, als witte cisman en heteroseksueel, aan de kant wordt gezet. Zijn geliefde vindt in Het Kruispunt een gezellige discussieclub met gelijkgestemden en mediterraanse hapjes, maar de schrijver ziet een splijtzwam in hun toch al in zwaar weer verkerende relatie. En waar we ons kunnen verplaatsen in de Marokkaans-Nederlandse vrouw die haar achtergrond steeds meer op de voorgrond wil plaatsen – waarom vernederlandst hij haar naam eigenlijk tot Liek, terwijl ze Malieka heet? – begrijpen we aanvankelijk ook maar al te goed dat haar Nederlandse man steeds meer de hakken in het zand zet.

De hoofdpersoon mag dan het idee hebben in een kafkaëske angstdroom terecht te zijn gekomen, als lezer zou je hem na tweehonderd pagina’s wel het liefst een paar klappen verkopen. De titel van het boek is niet voor niets ontleend aan het Bijbelboek Job (‘Herfstdraad – daarop verlaat hij zich, een huis van spinrag is zijn toevlucht. Als hij er schuilt, houdt het niet stand. Grijpt hij het vast, dan stort het in’), maar de man roept het onheil vooral over zichzelf af, daarbij voortdurend klagend over de splinter in andermans oog. We moeten gelaten toezien hoe hij zijn huwelijk naar de filistijnen helpt, een rook- en drankverslaving ontwikkelt en zijn carrière structureel ondermijnt. Tot overmaat van ramp probeert de kneus onder een belastingschuld uit te komen door zich aan te sluiten bij een groep rijke neonazi’s, met alle gevolgen van dien.

Het is de thematiek van Michel Houellebecq in het jasje van Charlie Chaplin, en dat is behoorlijk vermakelijk om te lezen. Hopelijk wilde Ouariachi met deze roman geen diepgravende analyse van de problemen van ons tijdsgewricht schrijven, want daarvoor zijn de ideeën te mager en de personages te karikaturaal. Wel geslaagd is ‘Herfstdraad’ als karakterstudie van een totale antiheld die de complexiteit van het maatschappelijke discours niet meer aankan en zichzelf daardoor te gronde richt. Al komt het uiteindelijk toch nog goed: in de epiloog besluit de gelouterde schrijver dat hij links-extremisten stom vindt, en rechts-extremisten nog stommer. Op een zonnig Amsterdams terras neemt hij een slok van zijn Duvel: ‘Hou op, man, ik ben blij dat ik die hele mislukte polderthriller achter de rug heb.’