NAVO-top­man over wat het meeste opviel in één jaar oorlog: ‘De Oekraïners gebruiken tegenwoordig een soort Uber voor artillerie’

Tanks en loopgraven, maar ook een Russische cyberaanval die Duitse windmolens trof. En een Oekraïense ‘Uber voor artillerie’. David van Weel, de Nederlandse NAVO-topman voor ‘nieuwe veiligheidsuitdagingen’, kijkt terug op één jaar oorlog.

De Nederlander David Van Weel (46) is als assistant secretary general for Emerging Security Challenges de belangrijkste man bij de NAVO als het gaat over gevaren die nog op ons afkomen. Daarvoor was hij vier jaar raadsadviseur van Nederlands premier Rutte. Hij was ook naar Den Haag onderweg toen hij op 23 februari vorig jaar werd gebeld. ‘Den Haag ligt toch wel ver van Brussel, was de boodschap. Wij zeggen per telefoon nooit precies hoe het zit, maar ik moest dus omkeren.’ ’s Nachts kwam vervolgens het telefoontje dat de aanval op Oekraïne daadwerkelijk was begonnen en een uurtje later zat hij weer op zijn werk.

In diezelfde kamer in het reusachtige NAVO-hoofdkwartier aan de rand van Brussel kijkt hij nu terug. Nee, wat er zo’n nacht precies gebeurt, kan hij niet zeggen. Classified. Wel dat ‘shield the alliance’ de drie woorden waren die voortdurend terugkwamen. ‘Collectieve verdediging, daar is deze organisatie voor opgericht. We legden letterlijk een schild om de NAVO -landen.’ 40.000 soldaten aan de oostgrens gesteund door aanzienlijke lucht- en marinemiddelen. ‘Dat was de belangrijkste boodschap: handen af van de NAVO-landen. Het tweede was natuurlijk: hoe kunnen we Oekraïne helpen?’ En wat dáárbij weer hielp: Oekraïne deed al sinds 2014, toen Rusland de Krim innam, mee aan NAVO-trainingen en ontving uitrusting. Mensen kennen elkaar. ‘Ik was in oktober 2021 zelf nog in Odessa voor een oefening: wat doe je als je energie-infrastructuur wordt aangevallen?’

Hoewel onverhoopt, kwam de inval niet onverwacht. ‘We hebben daar indicatoren voor: wat doet een strijdmacht voordat ze daadwerkelijk tot een aanval overgaat? De Russen verzamelden bijvoorbeeld bloed en brachten dat naar de voorste linies. Bloed blijft maar ongeveer een maand goed. Dat verzamel je dus niet als je alleen wilt gaan oefenen.’ Zoals bekend hebben met name de Amerikanen die informatie ook al voor de invasie naar buiten gebracht.

– We zijn een jaar verder. Wij zien tanks en loopgraven. Wat ziet u?

VAN WEEL «Dat is inderdaad een les van afgelopen jaar: een grote conventionele oorlog in Europa kan dus nog wél. Wij dachten eerder dat de volgende een cyberoorlog zou zijn. Maar vergis je niet: het is allebei. Soldaten vechten in loopgraven met tanks en raketten. Tegelijkertijd, veel van de doelen die nu door Rusland worden aangevallen, zoals energiecentrales, worden ook digitaal aangevallen. Meteen al op 24 februari legden Russische hackers een satellietnetwerk lam, waardoor niet alleen duizenden Oekraïners zonder internet zaten, maar ook de afstandsbediening van 5.800 windmolens van het Duitse energiebedrijf Enercon werd uitgeschakeld.»

Van Weel wijst verder op het verspreiden van desinformatie via sociale media en op het gebruik van energie als wapen. ‘Al in de zomer van 2021 vulde Rusland de Europese gasvoorraden voor deze winter minder dan normaal, dat is toch een nieuwe manier van oorlog voeren.’

AI om af te luisteren

– Dat zijn de Russen, wat ziet u aan Oekraïense kant?

VAN WEEL «Daar zie je dat in een democratie een inventiviteit kan loskomen die een autocratisch regime moeilijk kan creëren. Oekraïense techbedrijven zijn hun krachten gaan inzetten voor de strijdkrachten. En die strijdkrachten zijn in zo’n doodsstrijd verwikkeld, dat ze bereid zijn nieuwe technologie zo snel mogelijk in te zetten. Een proces dat normaal misschien jaren duurt, kan ineens in een paar weken.»

– Heeft u een voorbeeld?

VAN WEEL «Het simpelste is de inzet van die kleine commerciële drones, die je gewoon in de winkel koopt. Hang er behalve een camera ook een granaat onder en die kun je precies boven een vijandelijke stelling laten vallen. Het andere uiterste is een Uber voor artillerie.»

– Een Uber voor artillerie?

VAN WEEL «Zo noemen we het bij de NAVO, om aan te geven hoe het werkt. Met Uber kun je een taxi laten komen op een plek die je zelf op de kaart aanklikt. In Oekraïne gebruiken ze diezelfde technologie nu om Russische posities aan te wijzen. Bijbehorende software berekent vervolgens welk van het beschikbare geschut het beste kan worden ingezet om precies daar granaten te laten neerkomen. Binnen een halve minuut! Op de traditionele manier, met verkenners in het veld of met een drone in de lucht, duurt zoiets een halfuur. De twaalf door Nederland en Duitsland geleverde pantserhouwitsers worden nu ook op die Uber-manier aangestuurd.»

Nog een voorbeeld van automatisering: ‘Russen zijn ook mensen, dus veel van die soldaten hebben gewoon hun mobieltje bij zich en bellen daarmee naar huis. Die informatie is makkelijk te onderscheppen. Alleen: hoe haal je uit die honderdduizenden gesprekken de inlichtingen die je nodig hebt? De Oekraïners gebruiken daar nu met succes kunstmatige intelligentie voor.’

En dan is er nog de ‘e-enemy’-app. Die werkt net als een buurt-app waarin je kunt aangeven dat de straatverlichting stuk is. Alleen geven burgers nu Russische troepenbewegingen in hun omgeving door.

– U heeft een mapje in uw computer waarin u dit allemaal bewaart?

VAN WEEL «We houden dat zeker bij, dit is les twee van de oorlog: innoveer! Maar die uitdaging hadden we natuurlijk al onderkend. Oorlogen worden vaak gewonnen door innovatie. Het Paard van Troje, buskruit, het machinegeweer, tanks, drones… Innovatie gaat tegenwoordig heel snel en vindt voornamelijk plaats in de commerciële wereld. Bij bedrijven die meestal niet bezig zijn met defensie. Wij proberen hen te prikkelen om toepassingen te verzinnen die commercieel én militair kunnen worden gebruikt.»

Van Weel leidt zelf sinds juni vorig jaar het Diana-project. Dat staat voor Defence Innovation Accelerator for the North Atlantic. Er is daarnaast via het Nato Innovation Fund een miljard euro beschikbaar voor investeringen in bedrijven die kunnen helpen defensie hightech te maken.

500.000 euro per tank

– Voorlopig vraagt Oekraïne vooral om zware wapens. Hebben we daarvan genoeg?

VAN WEEL «Het is goed om te beseffen dat we met de wapens die we Oekraïne leveren onszelf verdedigen. Want als Rusland wint, is dat een enorm slecht signaal. Alle autocratische regimes in de wereld weten dan: je kunt gewoon een land binnenvallen en ermee wegkomen. Overigens is Rusland de grootste agressor in onze omgeving, dus veel van het materiaal dat nu wordt weggegeven was ook bedoeld om Russen tegen te houden. Wel moeten we natuurlijk zorgen dat we onze voorraden weer op peil brengen, en dat betekent ook meer geld naar defensie.»

– Op de televisie vertelde een Belgische wapenhandelaar dat hij afgedankte Leopardtanks die hij ooit voor 15.000 euro per stuk had opgekocht, nu voor 500.000 euro aanbood. Drijft meer geld niet vooral de prijzen op?

VAN WEEL «De Belgische minister van Defensie Ludivine Dedonder ging niet op zijn aanbod in. Maar we moeten dus onze productiecapaciteit vergroten. Die is door bedrijven teruggeschroefd, omdat er jarenlang geen orders meer kwamen. We kunnen van een bedrijf ook niet verwachten dat het nu een dure fabriek gaat bouwen omdat wij misschien ooit iets zullen kopen. Andersom kan niemand van ons verwachten dat we woekerprijzen betalen omdat het aanbod nu krap is. Dus moeten we transparant zijn: inventariseren wat we nodig hebben en duidelijk maken wat we de komende tien of twintig jaar gaan bestellen. Daar kan een leverancier op bouwen»”

– Iets anders: hoogleraar Tom Sauer zei onlangs dat de NAVO mee schuld draagt, omdat het militaire bondgenootschap zich tot aan de grenzen van Rusland heeft uitgebreid.

VAN WEEL «En daarom mocht Rusland een land binnenvallen? Op brute wijze? Zelfs als je zou geloven dat de NAVO een bedreiging vormt, dan rechtvaardigt dat niet wat Rusland nu doet. Er is nooit toegezegd dat de NAVO niet zou uitbreiden naar het oosten. De ‘NAVO-deur’ staat open voor nieuwe leden sinds de oprichting in 1949 – en dat is nooit veranderd. Na de val van de Muur mochten landen zelf kiezen wat hun veiligheidsregime is. Veel hebben gekozen voor de NAVO. Gewoon omdat ze nooit meer de Sovjet-Unie of Rusland binnen hun grenzen willen. Dat zegt wel wat. Nu hebben ook Finland en Zweden voor de NAVO gekozen. Oekraïne heeft in 1994 afstand gedaan van de kernwapens die op haar grondgebied stonden, in ruil voor veiligheidsgaranties. Nu zien we wat die waard zijn. Als iemand zich niet aan de afspraken houdt, dan is dat Rusland.»

– Hoe gaat het nu verder?

VAN WEEL «De komst van oorlog is misschien nog wel te voorspellen, het verloop niet. Het Oekraïense leger verraste ons aanvankelijk door zijn standvastigheid. Wij blijven nu kijken wat het nodig heeft om weerstand te blijven bieden. Waarschijnlijk eindigt ook deze oorlog aan de onderhandelingstafel. Maar wat er aan die tafel gebeurt, wordt bepaald door de krachtverhoudingen op het slagveld. Het mag gewoon niet zo zijn dat de aanvaller denkt: als je maar lang genoeg doorgaat, dan win je toch.»

(AD)