‘W.’ is een gelaagde roman, waarin alle mogelijke motieven met elkaar verstrengeld raken in een knoop die geen psychiater kan ontwarren

Die arme Johann Christian Woyzeck (1780-1824) had het zich zeker nooit kunnen voorstellen: zijn erbarmelijke leven, waarin hij als dagloner, voetsoldaat en uiteindelijk moordenaar enkel spot en vernedering te verduren kreeg, werd de inspiratiebron voor enkele van de opmerkelijkste kunstwerken van de voorbije tweehonderd jaar. De Duitse auteur Georg Büchner schreef zijn vernieuwende theaterstuk ‘Woyzeck’ al in 1837, componist Alban Berg en regisseur Werner Herzog verwerkten Büchners stuk later tot een indringende opera en dito film.

En nu is er de roman ‘W.’ Anders dan zijn voorgangers comprimeert de Zweedse schrijver Steve Sem-Sandberg daarin Woyzecks levensverhaal niet, maar maakt hij er een heus antiheldenepos van. Daarbij gebruikt hij alle beschikbare historische bronnen, zoals de processtukken waarin Woyzecks ondervraging na de moord op zijn geliefde Johanna Woost opgetekend staat. Dat gedocumenteerde proces verknoopt Sem-Sandberg vernuftig met grote brokken historische fictie. Uitgaande van de luttele biografische gegevens die bekend zijn, plaatst hij ons in muffe werkplekken en armzalige slaapvertrekken, en neemt hij ons mee in de napoleontische oorlogen aan het begin van de 19de eeuw waarin de berooide Woyzeck als soldaat verzeild raakte. De verschrikkingen van de oorlog worden op een historisch geloofwaardige en tegelijk akelig levendige manier verteld, maar het zijn niet de uiterlijke gebeurtenissen die van deze roman een leesavontuur maken. Vooral de mooie, vaak verrassende beelden waarmee Woyzecks gespannen geestesgesteldheid voelbaar wordt gemaakt, blijven hangen.

Zonder te psychologiseren tekent Sem-Sandberg in ‘W.’ een overtuigend en aangrijpend portret van een kwetsbaar mens, op wie de buitenwereld zo sterk en direct inwerkt dat hij nauwelijks een onderscheid kan maken tussen de chaotische werkelijkheid buiten hem en wat er binnen in hem gebeurt. Woyzeck krijgt geen greep op de wereld en wordt, naïef en ongewiekst als hij is, de speelbal van anderen, een machteloze man die enkel als hulpje of pispaal wordt gezien – als hij al wordt gezien. De schrijnendste passages in de roman zijn die waarin Woyzeck toch heel even als een mens met eigen verlangens erkend lijkt te worden, met name wanneer hij in de armen van zijn geliefde ligt. Zo teder als Sem-Sandberg schrijft over de strelingen die Woyzeck ondergaat (‘Haar handen zijn hard en eeltig aan de buitenkant, maar ze zijn vanbinnen zacht’), zo meedogenloos beschrijft hij de vernedering waarin de tederheid algauw weer omgeslagen is. En dreigend luidt het al: ‘Niemand weet of wat als een streling begint niet als een klap zal eindigen.’ De moord op Johanna als machteloze poging om voor één keer macht uit te kunnen oefenen?

Sem-Sandberg stuurt niet per se op die interpretatie aan. Voor de moord zijn vele redenen of oorzaken aan te geven: Woyzecks armoede, zijn ‘demonen’ en zijn jaloezie, het trauma van de oorlog. ‘W.’ is een gelaagde roman, waarin alle mogelijke motieven met elkaar verstrengeld raken in een knoop die geen psychiater, laat staan een rechter kan ontwarren. Sem-Sandberg pleit Woyzeck niet vrij, maar geeft hem in de roman de taal waarnaar hij in zijn proces vergeefs zocht. Zo biedt hij een tegenwicht tegen de juristen en wetenschappers die vanuit hun stringente denkkaders al te makkelijke antwoorden vonden om Woyzecks daad te duiden en veroordelen. In ‘W.’ wordt niets verklaard, maar wordt met behoedzame woorden een ongrijpbare wereld afgetast die zich tegelijkertijd in en buiten een mensenhoofd bevindt. En dat is een prestatie, ook wanneer de conclusie na bijna vierhonderd pagina’s niet anders kan luiden dan wat Büchner al in zíjn ‘Woyzeck’ schreef: ‘Ieder mens is een afgrond, het duizelt je als je erin kijkt.’