‘We hebben ons genoeg laten vernederen’: het hele verhaal achter de stikstofcrisis in de Vlaamse regering

Het mag een mirakel heten dat we nog een Vlaamse regering hebben. Een reconstructie van De Morgen op basis van bronnen binnen N-VA, cd&v en Open Vld leert hoe dicht men vorige week langs de afgrond is gescheerd. Tot op een millimeter.

Zondag 5 maart

Zondagmiddag. Het Antwerpse stadhuis ligt er verlaten bij. Alleen in het kantoor van burgemeester Bart De Wever brandt het licht. De partijtop van N-VA zit er samen. Onder het waakzaam oog van Augustus - een beeldje van de Romeinse keizer - zoeken onder meer De Wever, Jan Jambon, Ben Weyts, Matthias Diependaele en Zuhal Demir een antwoord op de vraag: en nu?

Eerder die dag is minister-president Jambon tot het besluit gekomen dat een stikstofakkoord nog altijd onhaalbaar is. De afstand tussen N-VA en Open Vld enerzijds en cd&v anderzijds blijft veel te groot. Ondanks wekenlange onderhandelingen, een ‘voorzittersconclaaf’ op Linkeroever net voor de krokusvakantie en een nachtelijke marathonvergadering op woensdag. Jambon raakt stilaan gefrustreerd. Cd&v blijft zich hardnekkig opstellen en eist meer toegevingen voor de landbouw.

Jambon overweegt om cd&v een wortel aan te bieden: saldering. Bij saldering kan een boer de ‘uitstootrechten’ van een andere boer uit de omgeving overnemen als die stopt of zijn veestapel vermindert. Maar Demir heeft hier geen oren naar. Als bevoegd minister kan saldering voor haar alleen indien nieuw onderzoek aantoont dat het de doelen in het stikstofakkoord niet ondergraaft. Op dat punt wil ze niet toegeven. ‘Anders zoek je maar een andere minister’, whatsappt ze haar collega’s.

Blijft over: de stok. Op aangeven van Weyts wordt een plan gesmeed om cd&v juridisch onder druk te zetten. Journalisten krijgen later die middag een foto toegestuurd van bladzijde 371 uit het ‘Handboek van het Belgisch staatsrecht’. Er staat dat besluitvorming bij consensus in een regering inhoudt dat beslissingen unaniem worden genomen, maar dat ‘wanneer een lid niet akkoord is met een standpunt van de overige leden, het ofwel zich hierbij moet neerleggen, ofwel ontslag nemen’.

Rond halfzeven zit de Vlaamse regering samen op het kabinet van Jambon aan het Brusselse Martelaarsplein. Na een korte vergadering met de kern roept Jambon de hele ministerraad bijeen. Zijn bedoeling: vaststellen dat alleen cd&v nog een akkoord in de weg staat. De cd&v-ministers Hilde Crevits, Jo Brouns en Benjamin Dalle voelen de bui hangen.

Om halfelf legt Jambon een verklaring af. Het ‘ultiem voorstel’ ligt klaar, zegt hij. N-VA en Open Vld hebben er al een ‘ruime meerderheid’ voor. Het is nu aan cd&v om zich aan te sluiten. Bevoegd minister Demir zal alvast een finale tekst klaarstomen tegen de ministerraad op vrijdag.

Schaak!, roept N-VA eigenlijk.

Maandag 6 maart

Schaak blijkt geen schaakmat. De partijtop van Open Vld voelt zich ongemakkelijk bij de demarche van N-VA. Intern is maandag de analyse dat als cd&v onder druk gezet wordt, het wel correct moet gebeuren. Dit ruikt te veel naar een putsch. Een met precedentwaarde in volgende regeerperioden: op deze manier kan iedere regeringspartij voortaan voor het blok worden gezet. Ook Open Vld. Rond het middaguur neemt Egbert Lachaert zijn telefoon, belt naar krantenredacties en zegt dat cd&v nodig blijft voor een akkoord.

Cd&v is sowieso niet onder de indruk van de ‘powerplay’ van N-VA. Zondagavond al zet Crevits de tegenaanval in. Ze sommeert ploegen van VRT en VTM naar haar kabinet in de Brusselse Noordwijk en benadrukt voor de camera’s dat ‘als men ons uit de regering wil, men dat moet zeggen’. Gespierde taal naar de normen van Crevits, die ook een kans ziet om het narratief rond stikstof te keren. Het is niet cd&v die het dossier blokkeert, het is N-VA die haar zin probeert door te drukken.

Crevits vermoedt al een halve week wat N-VA van plan is. Dat zit zo. Op woensdag 1 maart heeft de regering de nacht door onderhandeld. ’s Ochtends vroeg loopt Crevits naar de kamer waar N-VA verzamelt: ‘Hoe moet het nu verder?’ Weyts laat haar verstaan dat cd&v stilaan echt moet inbinden. Anders zal N-VA de forcing voeren door te stellen dat je een meerderheid in de regering niet kan blijven weerstaan. Weyts haalt er zijn boeken staatsrecht bij. Crevits, van opleiding juriste, spreekt hem tegen.

Na een slapeloze nacht staat het duo een poos te discussiëren over wetteksten en hun voetnoten. Omstanders slaan het tafereel met verbazing gade. Bij cd&v loopt Dalle, de grondwetspecialist van de partij, achteraf naar zijn eigen boekenkast. Ook Dalle neemt het ‘Handboek van het Belgisch staatsrecht’ ter hand. Zijn oog valt op bladzijde 340. Die geeft een andere lezing van ‘besluiten bij consensus’: een partij kan niet zomaar voor het blok gezet worden in de regering. Cd&v is er gerust in.

Dinsdag 7 maart

Bij Crevits is het kookpunt nu bereikt. Ze heeft intussen vaak genoeg duidelijk gemaakt dat cd&v zich niet zal laten afbluffen, vindt ze. Toch blijft Jambon doorzetten. Tijdens een spoeddebat in het Vlaams Parlement zegt de minister-president dat onderhandelen niet meer kan. De christendemocraten moeten buigen of barsten, is de ondertoon van zijn tussenkomst. Normaal krijgen de ministers elke speech van de minister-president op voorhand te lezen. Dit keer is dat niet gebeurd.

Crevits draait zich om naar haar collega’s Brouns en Dalle, en gebaart met opgestoken wijsvinger dat zij het woord zal nemen. Wat volgt, is behoorlijk ongezien. Van op de regeringsbanken haalt Crevits uit naar Jambon, haar buurman die een armlengte verder zit: ‘Het zal niet lukken als je één partij gewoon tegen de muur kwakt.’ Jambon trekt bleek weg. Het is een aanval die alles in zich heeft om de regering finaal onderuit te halen. Iets wat Crevits achteraf ook al snel zelf beseft.

De redding moet komen van Bart Somers (Open Vld). De ervaren liberale kopman geeft op zijn beurt een standje aan Crevits. Hij bevestigt zo zijn steun voor N-VA, ondanks de twijfelachtige demarche zondagavond. En hij laat Jambon een opening om olie op de golven te gooien. Die neemt het woord en krabbelt terug: er zal nog gepraat worden. Een boodschap die Jambon even daarvoor al ingefluisterd heeft bij Crevits.

Voor Open Vld is de steun aan N-VA niet evident. Uit telefoongesprekken met de top van zijn Nederlandse zusterpartij VVD heeft Lachaert echter begrepen dat een stikstofakkoord nodig is om een vergunningenstop te voorkomen. De enige weg is vooruit. Het feit dat N-VA premier Alexander De Croo al jaren met alle middelen bevecht, weegt minder zwaar. Lachaert wil Open Vld uitspelen als een bestuurspartij. Hij moet zich daar nu naar gedragen.

Woensdag 8 maart

Binnen N-VA is tegen woensdag de laatste twijfel weg: cd&v wil geen stikstofakkoord. Dat is voor de Vlaams-nationalisten onmiskenbaar na de verbale aanval van Crevits. En het bevestigt wat De Wever dinsdag al heeft gezegd tijdens een vergadering met zijn Vlaamse Parlementsleden: ‘We hebben ons en ons bestuursniveau genoeg laten vernederen.’

De Wever heeft op die vergadering meteen ook ‘een verbod om nog te onderhandelen’ uitgesproken. Ofwel gaat cd&v op de ministerraad vrijdag alsnog akkoord met het voorstel dat momenteel op tafel ligt. Ofwel wordt het zogenaamde ‘plan B’ geactiveerd. Dit houdt in dat Demir haar discretionaire bevoegdheid als minister van Omgeving gebruikt om het Vlaams stikstofbeleid op eigen houtje te verstrengen.

Concreet betekent plan B dat Demir vrijdag een ministeriële instructie uitvaardigt op basis van het voorlopige stikstofakkoord uit 2022. Die instructie moet dan dienen als het nieuwe vergunningenkader voor de landbouw en industrie. N-VA vreest dat het bestaande kader uit 2021 niet lang meer stand zal houden in de rechtbank. Plan B zal ervoor zorgen dat 56 procent van de boeren geen nieuwe vergunning meer krijgt. Voor 44 procent zal een aparte doorlichting nodig zijn.

Plan B gaat ver. Door niet langs de regering te passeren zal Demir cd&v voor een voldongen feit plaatsen in een dossier dat electoraal van levensbelang is voor de partij. De denkpiste is ontstaan op haar kabinet en is maandagavond een eerste keer afgetoetst bij De Wever. Die ziet er brood in. Als de gesprekken vast blijven zitten, kan dit cd&v misschien alsnog in beweging zetten. Of desnoods uit de regering dwingen.

Open Vld wordt op de hoogte gebracht van het idee. Ook daar leeft het besef dat plan B wellicht het politieke eindspel zal inluiden.

Donderdag 9 maart

Brouns hapt toe. Hij gaat akkoord om een groot weekendinterview te geven aan Het Nieuwsblad. Ook binnen cd&v is de inschatting nu dat er vrijdag geen akkoord zal komen. Ook daar oordeelt men dat er daarom geanticipeerd moet worden op wat komt: een ministerraad die niets oplevert en een regering die afdrijft naar onbestuurbaarheid.

Brouns kiest samen met zijn woordvoerder Bram Bombeek - voormalig landbouwjournalist én adjunct-woordvoerder van N-VA - al langer voor een ‘positief offensieve’ communicatie. In samenspraak met voorzitter Sammy Mahdi zegt Brouns ’s middags aan een journalist van Het Nieuwsblad dat het tijd is voor een adempauze. Het stikstofdossier moet van de regeringstafel. Brouns wil een intendant of expertengroep aanstellen om de knelpunten te onderzoeken.

Het is dit of een regering die in lopende zaken belandt. Brouns benadrukt dat hij niet zal toegeven op zijn breekpunten: saldering en soepelere vergunningsdrempels voor boeren. ‘Als ik die twee maatregelen krijg, dan steek ik over.’ Versta: ook niet eerder. In één adem zegt Brouns dat powerplay van N-VA hem niet bang maakt. Als de partij wil doorzetten zonder cd&v, dan is er een ‘vertrouwensstemming in het parlement nodig’. Over Demir vertelt hij dat ze empathie mist met de boeren.

Ook cd&v is klaar voor het eindspel. De partij weet maar al te goed dat uitstel onbespreekbaar is voor N-VA . Toch vraagt ze het. En met de suggestie over een vertrouwensstemming wordt openlijk gedreigd met het vroegtijdig einde van de centrumrechtse meerderheid.

Vrijdag 10 maart

Op het kabinet van Demir wordt ’s ochtends de refter omgevormd tot tijdelijke perszaal. In allerijl is nog iemand naar de winkel gestuurd op zoek naar een tafelkleed voor de tafel helemaal vooraan. Misschien niet geheel toevallig valt de keuze op een gitzwart exemplaar.

N-VA wil snel na de ministerraad een persconferentie beleggen. Bij gebrek aan een stikstofakkoord zal Demir er plan B aankondigen. Haar toespraak ligt al klaar. Ze heeft de tekst urenlang ingeoefend en wil erop hameren dat cd&v haar geen keuze laat. Demir zal ook zeggen dat ze wil inbreken in lopende vergunningen van de zwaarste uitstoters.

De mediapletwals staat klaar. Na het persmoment van Demir zal De Wever aanschuiven bij ‘De afspraak op vrijdag’. Demir heeft zelf optredens toegezegd bij Radio 1 op zaterdag en in het ‘VTM Nieuws’ op zondag.

Groot is dan ook de verbazing wanneer die middag alsnog een doorbraak in de maak lijkt in de ministerraad op het Martelaarsplein. Na de behandeling van de normale agendapunten opent Demir het debat. Ze herhaalt dat voor haar alles op tafel ligt om tot een akkoord te komen. Iets wat ze bij aanvang van de vergadering al op straat heeft gezegd tegen de pers. Ze is uitdagend met het boek ‘Een gegeven woord’ van Wilfried Martens (CVP) onder haar arm langs de wachtende fotografen gestapt.

Na de tussenkomst van Demir is het aan Brouns en Somers. En plots vindt de liberaal dan toch het allerkleinste gaatje, zo blijkt. Hij stelt nog eens expliciet wat iedereen rond de tafel eigenlijk weet: het is nu of nooit. De regering staat met anderhalf been in de afgrond. Het Vlaams Belang kijkt het glimlachend aan. Somers’ voorstel is om nu door te zetten met het voorstel van N-VA. De twee eisen van cd&v worden overgenomen in een nieuw onderzoek. Als dat gunstig is, komen ze er vanaf 2025.

Hoewel het wantrouwen groot blijft - even lijkt alles nog in duigen te vallen - is dit achteraf gezien het beslissende moment. Volgens cd&v ingegeven door het late besef binnen N-VA dat de eisen van de partij helemaal niet zo onoverkomelijk zijn. Volgens N-VA door de dreiging van plan B voor cd&v, waar ’s ochtends over bericht wordt in De Tijd. En door een open brief van boerensyndicaat ABS donderdagavond. Daarin wordt de regering opgeroepen om nu heel snel een akkoord te maken.

Om halfvier wordt de pers bijeengeroepen. Met een citaat van Nelson Mandela kondigt een zichtbaar opgeluchte Jambon een akkoord aan. Ook bij Crevits en Demir staat een tandpastaglimlach op het gezicht. Alleen Brouns krijgt mondhoeken niet meer omhoog. Voor hem valt er weinig te lachen na deze crisis. Zijn interview met Het Nieuwsblad zal nooit verschijnen. Ook Demir haalt haar plan B door de spreekwoordelijke papierversnipperaar.

Achteraf bedankt Demir haar collega Somers: ‘Ik zal dit nooit vergeten!’

(DM)