Ben Sliney, de luchtverkeersleider van 9/11: ‘De regering heeft ons die dag volledig in de steek gelaten’

Elf september 2001. Om 8.15 u. verliezen de verkeersleiders in de controletoren van Boston het contact met American Airlines-vlucht 11. Om 8.48 u. boort American 11 zich in de noordelijke toren van het World Trade Center. Achttien minuten later slaat United 175 tegen de zuidelijke toren, en om 9.40 u. stort American Airlines 77 te pletter op het Pentagon.

(Verschenen in Humo op 4 juli 2006)

Op dat moment vliegt er nog een vierde gekaapt toestel rond: United 93. United 93, met een halfuur vertraging opgestegen vanuit Newark, New Jersey, is in een wolkenloze hemel op weg naar San Francisco wanneer vier met cuttermesjes gewapende terroristen de controle van de Boeing 757 overnemen en koers zetten richting Washington, waarschijnlijk met de bedoeling het toestel te laten neerstorten op het Capitool. Maar de passagiers, die door telefoontjes met het thuisfront op de hoogte zijn van de kamikazeaanslagen in New York, weigeren zich bij hun lot neer te leggen: ze slaan de handen in mekaar en bestormen de cockpit. Om 10.03 u. stort United 93 neer in een veld in Pennsylvania. Niemand overleeft de crash.

In de film ‘United 93’ reconstrueert regisseur Paul Greengrass (‘Bloody Sunday’, ‘The Bourne Supremacy’) het drama alsof je er zelf bij bent, van het vertrek in Newark tot de laatste fatale momenten voor de crash. En Greengrass doet dat zonder de minste sensatiezucht: hij laat de passagiers vertolken door volslagen onbekende acteurs, filmt de gebeurtenissen met een handcamera en laat geen enkele ruimte voor misplaatste patriottische dialogen. Zelfs de legendarische woorden ‘Let’s roll!’, waarmee softwarespecialist Todd Beamer zijn medepassagiers aanspoorde om tot de actie over te gaan, klinken niet als een heroïsche aanvalskreet, maar als een zinnetje dat terloops wordt uitgesproken. Het effect is overweldigend: ‘United 93’ is een door merg en been snijdende, briljant gemaakte film die duizenden ijskoude rillingen over uw rug zal sturen.

Eén man speelt in ‘United 93' zichzelf: Ben Sliney. Terwijl de terroristen van Al-Qaeda zich op tienduizend meter hoogte meester maakten van vier vliegtuigen, probeerde hij op de begane grond wanhopig te begrijpen wat er aan de hand was. Kort voor elf september was Sliney gepromoveerd tot directeur van de Federal Aviation Administration. Zijn taak: vanuit het commandocentrum in Herndon, Virginia – te vergelijken met de brug van de Enterprise - het vliegverkeer in goede banen leiden. Noem hem maar de schaakgrootmeester van het Amerikaanse luchtruim. Speciaal voor Humo doet Sliney het relaas van een krankzinnige dag.

‘We worden aangevallen!’

BEN SLINEY «Elf september begon voor mij met een korte routinebriefing over het weer. Zoals gewoonlijk werd ik ook ingelicht over de positie van de Air Force One, het vliegtuig van de president.

»Plotseling kwam iemand me vertellen dat er aan boord van American 11 mogelijk een kaping aan de gang was: het contact met de piloten was weggevallen.»

HUMO U werd niet meteen ongerust.

SLINEY «Het was wel heel lang geleden, maar eigenlijk is een kaping geen reden tot paniek. In zo’n geval weten we namelijk precies wat ons te doen staat: het gekaapte vliegtuig vrije doortocht geven en alle andere toestellen uit z’n buurt houden.

»Ik heb in de jaren zeventig talloze kapingen meegemaakt - het was de tijd dat elke gek die er zin in had een vliegtuig kon kapen – en die zijn bijna allemaal goed afgelopen. Ik heb weleens een toestel zien ontploffen in de luchthaven van Beiroet, en ik herinner me één geval waarbij de kapers een passagier vermoordden en het lijk vervolgens op het tarmac wierpen, maar dat waren uitzonderingen: meestal eindigden die kapingen zonder bloedvergieten.

»Maar op elf september gebeurde er iets wat nog nooit eerder was voorgevallen: de kapers bestuurden zélf de vliegtuigen.»

‘We have some planes’

HUMO Maar dat wist u op dat moment nog niet. Wanneer begon u te beseffen dat het geen gewone kaping was?

SLINEY «Ik zat net in een vergadering toen een medewerker me kwam vertellen dat er aan boord van het gekaapte vliegtuig mogelijk een stewardess was neergestoken. Ik heb de vergadering afgebroken en ben de laatste transmissies uit de cockpit gaan beluisteren. Daar viel niet veel uit op te maken, maar één zinnetje bleef me door het hoofd spoken: ‘We have some planes.’ Ik dacht: wat is hier aan de hand? Van wie is die stem? Hebben ze meerdere toestellen gekaapt? En zo ja, welke? Ik kreeg een naar voorgevoel.

»Intussen bleven de rapporten binnenlopen. Een tweede vliegtuig was plots van koers veranderd: United 175. En ook daar was het contact met de piloten verbroken. Ik begreep er niets van.»

HUMO Kon u vanuit het commandocentrum in Herndon de koers van die twee vliegtuigen op de voet volgen?

SLINEY «We werden constant gebrieft door de controletorens van Boston en New York, die de twee toestellen zo goed en zo kwaad mogelijk probeerden te volgen. Volgens de laatste melding bevond American 11 zich op dertig mijl ten noorden van het centrum van New York, en was hij snel beginnen te dalen. Toen wist ik écht niet meer waar ik het had. Ik liet zelfs naar de politie van New York City bellen, om te vragen of iemand een passagiersvliegtuig had zien overvliegen. En ik telefoneerde ook naar de controletorens van La Guardia, JFK en Newark: of iemand American 11 met het blote oog kon zien.

»Op dat moment klampte de militaire attaché – dat is de man die in Herndon verantwoordelijk is voor de communicatie met het leger - me aan: ‘Ben, ik denk dat je beter CNN opzet.’ Ik liet het grote scherm inschakelen, en we zagen meteen dat één van de torens van het World Trade Center was geraakt. CNN sprak van een sportvliegtuigje, maar zodra die rookpluim in beeld kwam en ik dat gat in die toren zag, dacht ik: ‘Dat is geen klein vliegtuigje.’ En diep vanbinnen wist ik: ‘Dat is American 11.’

»Elf minuten later zagen we met eigen ogen hoe United 175 zich in de tweede toren boorde. Toen wist ik het wel zeker: dit was geen normale kaping.»

HUMO En dat allemaal op uw eerste werkdag als directeur! Raakte u niet in paniek?

SLINEY «Voor emoties was er geen tijd. Ik was heel rationeel de puzzelstukken bij elkaar aan het leggen, ik wou begrijpen wat er aan de hand was. Ik hoorde steeds maar die woorden in mijn hoofd: ‘We have some planes.’ En er was nog iets anders: ik kon maar niet geloven dat één van onze piloten zomaar zijn vliegtuig tegen een wolkenkrabber zou sturen - zelfs met een revolver tegen de slaap of met een mes op de keel. Hij zou het vliegtuig nog liever in de Hudson laten crashen. Kortom: it didn’t make sense.

»Ineens drong het tot me door: we worden aangevallen! En vanaf dat moment zag ik élk vliegtuig dat zich in het Amerikaanse luchtruim bevond – en dat waren er meer dan vierduizend - als een geleide raket.

»In de film zie je hoe ik vervolgens vooraan in het commandocentrum een groot wit schrijfbord liet plaatsen, waarop we de vluchtnummers van alle verdachte vliegtuigen noteerden. Dat waren er op een bepaald ogenblik twaalf - waaronder American 77 en United 93.»

HUMO In de film zien we wat er op dat moment aan het gebeuren is aan boord van United 93. De kapers dringen de cockpit binnen, doden de piloten en bedreigen de passagiers met een bom. Maar hoe weten we dat zo precies?

SLINEY «Er zijn genoeg harde bewijzen: denk maar aan de transcripties van de telefoongesprekken tussen de passagiers en hun familieleden. Het lijdt geen twijfel dat ze op de hoogte waren van wat er in New York was gebeurd. Ze zijn beginnen te overleggen, en ze moeten hebben beseft dat ze ten dode waren opgeschreven. (Met tranen in de ogen) Ik vind het ongelooflijk aangrijpend dat een groep vreemden, bijeengebracht door het lot, de handen in mekaar heeft geslagen en tot de conclusie is gekomen dat er maar één ding te doen stond: de cockpit bestormen.

»En er is nog meer bewijsmateriaal. Op de tapes van de zwarte doos is duidelijk te horen hoe de passagiers de deur van de cockpit proberen in te stampen - waarschijnlijk met een eetkarretje. En je kunt ook horen hoe een brandblusser wordt leeggespoten – waarschijnlijk probeerden de kapers op die manier de passagiers weg te houden van de cockpit.»

HUMO Moeilijke vraag, maar: maakten de passagiers eigenlijk wel een kans?

SLINEY (zucht) «Ik heb de film nu drie of vier keer gezien, en telkens als ik de scène zie waarin ze naar voren stormen, denk ik: ze gaan het halen. Maar daarin schuilt natuurlijk het genie van de regisseur. We weten allemaal dat United 93 in een veld te pletter is geslagen en dat niemand de crash heeft overleefd, en toch blijf je tot de laatste minuut van de film hopen dat ze ’t gaan redden.»

‘Iedereen landen!’

HUMO Terug naar het commandocentrum in Herndon. Uit de film blijkt dat de communicatie met het leger die dag niet bepaald vlot verliep.

SLINEY «De film is heel scherp voor het leger. Terecht, denk ik. Aan die militaire attaché heb ik alvast niet veel gehad.

»Mijn staf bestond die dag uit een veertigtal mensen: allemaal zeer bekwame luchtverkeersleiders die razendsnel beslissingen kunnen nemen, en die voor een constante stroom van feedback zorgden. Alleen die militaire attaché stond er voor spek en bonen bij. Hij stuurde volop informatie naar het militaire commandocentrum in New York, maar wij kregen niks terug. Terwijl we toch dringende vragen hadden: waar is de luchtmacht? Zijn er straaljagers in de buurt? Waarom doen ze niks? Maar niemand kon ons antwoorden geven. Dat was enorm frustrerend: ik had echt het gevoel dat het leger ons in de steek liet.»

HUMO Sommigen beweren dat United 93 is neergehaald door een F-16 van de luchtmacht.

SLINEY «Onmogelijk: er waren maar twee straaljagers in de lucht, veel te ver van United 93, en dan nog ongewapend!»

HUMO Om 9.45 u. besliste u alle vliegtuigen die nog rondvlogen te laten landen. Dat waren er meer dan vierduizend.

SLINEY «Nogmaals: in mijn ogen waren dat vierduizend geleide projectielen. We vroegen ons af hoe we het luchtruim zo snel mogelijk veilig konden maken, en ineens opperde iemand: ‘Misschien moeten we ze allemaal laten landen.’ Vrijwel tegelijk liep er een bericht binnen van een luchtverkeersleider uit Washington: een Boeing was pijlsnel gedaald en scheerde nu laag over de stad. Een paar seconden later sloeg American 77 te pletter op het Pentagon. Toen twijfelde ik niet langer, ik riep: ‘Het is genoeg geweest! Maakt niet uit waar ze zich bevinden: alle vliegtuigen moeten landen!’»

HUMO Het was de eerste keer in de geschiedenis van de burgerluchtvaart dat iemand zo’n bevel gaf. Die beslissing had uw carrière kunnen breken.

SLINEY «Mijn carrière was wel het láátste waar ik aan dacht. Ik wou gewoon zo snel mogelijk het luchtruim vrijmaken: zolang er vliegtuigen rondvlogen, was de kans op een tweede aanvalsgolf heel reëel.

»Maar ik geef toe: het wás een zware beslissing. Waar moesten we al die toestellen laten landen? Godzijdank was het die dag ideaal vliegweer: een heldere hemel, geen wolken, nauwelijks wind.

»In de uren daarna zijn we erin geslaagd om alle vliegtuigen te identificeren en aan de grond te zetten. Toen was het ergste voorbij, en kon ik zelfs even naar huis.»

HUMO Wat was het eerste wat u tegen uw vrouw zei?

SLINEY «We maakten ons vooral zorgen om onze kinderen: die waren in New York. Godzijdank waren ze ongedeerd.

»Ik heb snel een douche genomen, me omgekleed, en daarna ben ik meteen terug naar het commandocentrum gereden. Er was nog werk aan de winkel: het volledige vliegverkeer lag plat, en we moesten uitvissen wat er met al die toestellen zou gebeuren.»

HUMO Laat u de gebeurtenissen van elf september nog vaak voor uw ogen afrollen?

SLINEY «Steeds minder. De eerste dagen vroeg ik me voortdurend af: ‘Had ik iets anders kunnen doen? Heb ik de juiste vragen gesteld? Had ik bepaalde beslissingen vroeger moeten nemen?’ En ik ben tot de conclusie gekomen dat mijn mensen en ikzelf alles gedaan hebben wat we konden - zeker gezien de schaarse informatie waarover we op dat moment beschikten.»

‘Nooit meer 9/11'

HUMO ‘United 93’ is in de Verenigde Staten zwaar onder vuur komen te liggen. Veel mensen vinden dat de film te vroeg komt, en in New York werd de trailer zelfs uit de bioscopen verbannen: ‘We moeten dit niet opnieuw zien,’ klonk het.

SLINEY «Volgens mij komt de film geen moment te vroeg.

»Luister, toen ik nog een kleine jongen was, bestond de televisie nog niet. Als er ergens in het Verre Oosten een orkaan woedde die aan duizenden mensen het leven kostte, dan hoorden we dat pas maanden later, en het enige wat je ervan te zien kreeg, waren een paar wazige foto’s in de krant. Maar als er vandaag een ramp gebeurt, kijkt de hele wereld rechtstreeks mee. Het collectieve verwerkingsproces verloopt tegenwoordig razendsnel – en deze film hoort bij dat proces. ‘United 93’ helpt ons te begrijpen wat er die dag precies is gebeurd, zowel aan boord als in de controletorens.

»En, ook niet onbelangrijk: de film laat zien dat we totaal onvoorbereid waren op zo’n aanval.»

HUMO Was u nooit gewaarschuwd dat terroristen vliegtuigen konden gebruiken als vliegende bommen?

SLINEY «Nooit. De CIA wist nochtans perfect dat er terroristen met dergelijke plannen rondliepen: dat is achteraf gebleken uit het rapport van de 9/11-commissie. Maar de CIA heeft ons dat nooit gemeld. Daardoor wisten dat we op elf september totaal niet hoe we moesten reageren. Het spijt me dat ik het moet zeggen, maar: de regering heeft ons die dag volledig in de steek gelaten.»

HUMO Is er intussen al iets verbeterd?

SLINEY «Ja. Tegenwoordig hebben we een directe lijn met het leger. Stel dat een piloot meteen na het opstijgen meldt dat hij terug naar de luchthaven wil: dan brengen we onmiddellijk de luchtmacht op de hoogte. Vervolgens wordt dat vliegtuig van heel dichtbij in de gaten gehouden, zodat we bliksemsnel kunnen reageren als zou blijken dat er terroristen aan boord zitten. Een toestel dat pas is opgestegen zit nog boordevol kerosine. Het vormt een prachtig wapen - zoals de terroristen op elf september overtuigend gedemonstreerd hebben.»

HUMO Volgens sommige experts is Amerika de oorlog tegen de terreur aan het verliezen. Zou het opnieuw kunnen gebeuren?

SLINEY «Een herhaling van het 9/11-scenario acht ik uitgesloten. De veiligheidsmaatregelen op de luchthavens zijn enorm verstrengd: ook ik moet geregeld mijn schoenen uittrekken. En aan boord zijn de procedures helemaal veranderd. De deur van de cockpit is nu gepantserd: niemand die daar nog binnenraakt. En de passagiers zelf zijn ook waakzamer geworden: als iemand zich ook maar een klein beetje verdacht gedraagt, is er altijd wel iemand die naar het boordpersoneel stapt.

»Ik denk niet dat terroristen ooit nog in staat zullen zijn de controle van een toestel over te nemen, maar er zijn andere gevaren - en dan denk ik aan springtuigen. Amper tien procent van de bagage wordt gecontroleerd. Het moet een koud kunstje zijn om een bom aan boord van een passagiersvliegtuig te smokkelen en die in volle vlucht te laten ontploffen.»

Speciale bedrading

HUMO Iets anders: u had waarschijnlijk nooit gedacht dat u ooit nog eens over 9/11 zou zitten praten met een filmjournalist.

SLINEY (lacht) «Het is inderdaad een behoorlijk rare ervaring. En als je mij tien jaar geleden had verteld dat ik ooit nog eens naar het filmfestival van Cannes zou gaan, had ik je gek verklaard! Het is nooit mijn ambitie geweest om acteur te worden; ik ben meer dan tevreden met mijn carrière bij de FAA. Al ben ik nu wel stilletjes aan pensioen toe.»

HUMO Ik heb op National Geographic eens een documentaire gezien over luchtverkeersleiders. Eén van hen kon ’s avonds alleen nog maar naar zijn aquarium zitten staren.

SLINEY (knikt) « Het is een slopende job. Die bewegende bliepjes op je radarscherm, daar gaan duizenden mensen achter schuil. Daar mág je niet bij stilstaan. Het laatste wat je mag denken, is: ‘Als ik iets verkeerd doe, als ik dat bliepje verlies, sterven er driehonderd mensen.’ Het zou je gek maken.

»Zelf heb ik de job altijd enorm opwindend gevonden. Van zenuwen heb ik nog nooit last gehad - ik denk dat ik een heel speciale bedrading heb. Zelfs in de meest chaotische situaties kan ik helder blijven denken. Op elf september was ik volledig opgepompt; ik bruiste van energie.»

HUMO En op de filmset? Verging u tóén niet van de zenuwen?

SLINEY «Helemaal niet: zelfs toen kwam mijn ervaring goed van pas. Ik weet hoe ik mijn brein moet afsluiten van de buitenwereld, en ik vermoed dat acteurs in zekere zin hetzelfde doen.

»Paul Greengrass had me eigenlijk gevraagd als technisch adviseur. Ik vond het allemaal best: ik voelde me op de set als een jongetje dat voor het eerst naar Disneyland mag. Maar al na enkele dagen zat ik mezelf op te vreten van frustratie: de acteur die mij speelde, bakte er niets van. Toen kreeg ik een telefoontje van de productie: of ik de volgende dag mijn kostuum mee naar de set kon brengen. Die acteur was ontslagen, en ik mocht mezelf spelen!»

HUMO En u hebt dat voortreffelijk gedaan. Bedankt voor dit gesprek.

SLINEY «Graag gedaan. En de groeten aan mijn collega’s van Eurocontrol in Brussel!»