De truken van de tabakslobby in België: ‘De producenten van sigaretten zijn tot álles in staat – als het hun marktaandeel maar vergroot’

‘Ik ben niet fanatiek anti roken,’ beweert Luk Joossens nog tijdens het interview, maar even later wordt zijn afkeer van tabak duidelijk zichtbaar. Als onze fotograaf de wereldautoriteit op het vlak van tabaksbestrijding vraagt of hij wil poseren met een sigaret, gaat er een lichte huivering door hem heen.

We bevinden ons in de Brusselse kantoren van de Stichting Tegen Kanker, twee verdiepingen boven de hoestende en reutelende avondspits rond het Meiserplein. Luk Joossens is even in België, tussen lezingen in Stockholm en Manilla door.

Luk Joossens «In Stockholm ga ik het end-game behandelen: zodra de rokerspopulatie onder de 5 procent duikt, kunnen we van het einde van de sigaret spreken. In Finland zou het zover zijn in 2040, in Schotland en Ierland zo rond 2034. In België, met een rokerspopulatie van 20 procent, is van een end-game nog lang geen sprake.»

HUMO De Wereldgezondheidsorganisatie schat het aantal rokers op 1 miljard, 80 procent van hen wonen in arme landen. Een wereld zonder tabak is wellicht nog niet voor meteen.

Joossens «In arme landen wordt meer gerookt omdat er geen beperking is op tabaksadvertenties. In Rusland, bijvoorbeeld, kon de industrie daardoor enorme winsten maken. Maar omdat de gezondheid van de bevolking zo onder de massale consumptie van slechte alcohol en tabak leed, is de regering nu toch met een antitabakscampagne begonnen. Met gevolgen, want het aantal rokers in Rusland neemt af.»

HUMO Is het Westen nog een interessante markt voor Big Tobacco nu de sigaret er steeds meer in de ban geslagen wordt?

Joossens «De tabaksindustrie maakt nog altijd het meest winst in landen waar de prijs het hoogst is. Ze verdient meer op een pakje van 13 euro in Groot-Brittannië, dan op de verkoop van goedkope sigaretten in een Afrikaans land.»

HUMO In Australië betaalt men binnenkort 29 euro voor een pakje sigaretten. Wrijft de industrie zich dan in de handen?

Joossens «Dat nu ook weer niet. De prijsstijging in Australië heeft vooral te maken met de accijnzen. De winstmarge blijft dus gelijk, terwijl de verkoop wellicht in mekaar zal zakken.»

Di Rupo-syndroom

HUMO Hoe bent u eigenlijk in de antitabaksbeweging terechtgekomen?

Joossens «Ik wilde de samenleving veranderen door te sensibiliseren. Mijn grote voorbeeld was de Amerikaanse activist en advocaat Ralph Nader, die als eerste rapporten schreef over de veiligheid van motoren of over slecht functionerende overheidsdiensten. In de jaren 70 heb ik even voor Test-Aankoop gewerkt, en toen ik bij OIVO, het Onderzoeks- en Informatiecentrum van de Verbruikersorganisaties begon, ben ik eerder toevallig in de tabakspreventie beland. In die tijd verdiepten enkel dokters of mensen die iemand aan longkanker hadden verloren, zich in dat thema. Ik zag al die koninklijke besluiten over de reglementering van tabak voortdurend gewijzigd worden en raakte gefascineerd door de macht van de industrie.»

HUMO Niet iedereen was destijds overtuigd van de schadelijke gevolgen van tabak. De toenmalige staatssecretaris van Volksgezondheid Firmin Aerts vergeleek roken zelfs met het drinken van water.

Joossens «Ik heb die radio-uitzending uit 1983 onlangs herbeluisterd. Ik zat er met staatssecretaris Aerts, een vertegenwoordiger van de tabaksindustrie en Karel Vuylsteek, hoogleraar sociale geneeskunde aan de Universiteit Gent. De staatssecretaris en de vertegenwoordiger waren het erover eens dat roken enkel een probleem was bij overmatig gebruik. Hij zei letterlijk: ‘Wie te veel water drinkt, ziet er ook slecht uit.’

»Maar ook in 1983 was het causale verband tussen roken, longkanker en chronische bronchitis al bewezen. Karel Vuylsteek zei: ‘Wie vijf sigaretten rookt, heeft vijf keer meer kans op longkanker. Wie vijftien sigaretten rookt, vijftien keer meer kans.’ Volgens de staatssecretaris was dat larie en apekool.»

HUMO Onze huidige minister van Volksgezondheid Maggie De Block vergelijkt het verbod op de verkoop van sigaretten aan jongeren met vrijen. Ze zegt: ‘Als je oud genoeg bent voor seks, dan ben je ook oud genoeg om sigaretten te kopen.’

Joossens «Ze houdt vast aan de leeftijd van 16 jaar, terwijl die in praktisch alle andere Europese landen is vastgelegd op 18 jaar. Maar de vergelijking met seks houdt natuurlijk geen steek.

»Eigenlijk is er maar één efficiënte maatregel om het aantal rokers naar beneden te halen en dat is een drastische verhoging van de prijs. Een prijsstijging van 10 procent doet de verkoop dalen met 4 procent.»

HUMO Minister De Block wil de tabaksprijs geleidelijk aan optrekken. En pas tegen 2019 wil ze neutrale witte pakjes invoeren. Volstaat dat?

Joossens «Eén van de wetmatigheden in de politiek luidt: hoe langer je wacht met de uitvoering van een plan, hoe minder kans op slagen. Eén van de wetmatigheden van de tabakslobby luidt: amendeer, blokkeer en stel uit. De industrie zal alles uit de kast halen om die wetgeving tegen te houden. In interne documenten slaat de industrie zich voortdurend op de borst als ze weer eens een wetgeving in haar voordeel heeft omgebogen.

»Ik twijfel er niet aan dat De Block, een arts, gemotiveerd is. De vraag is alleen of ze het zal kunnen waarmaken.»

HUMO Wie kan haar tegenhouden?

Joossens «Haar eigen partij, Open VLD, gaat al veertig jaar lang op de rem staan bij elke reglementering rond tabak. Dat is de grootste desillusie uit mijn carrière: veel politici gebruiken de strijd tegen tabak alleen maar om naam voor zichzelf te maken.»

HUMO In uw boek noemt u dat het Di Rupo-syndroom.

Joossens «In de jaren 80 werkte ik goed samen met Elio Di Rupo. Hij was erg geïnteresseerd in mijn artikels over tabakssubsidies en vroeg me geregeld om zijn parlementaire vragen voor te bereiden. Hij behoorde toen nog tot de groep van parlementsleden die voor een volledig reclameverbod ijverden, ook in de Formule 1. In een intern document van de industrie uit 1994 werd hij zelfs ‘een bekende antitabaksactivist’ genoemd. Toen hij in 1999 minister-president van het Waals Gewest werd, ging hij echter plots de belangen van het circuit van Francorchamps verdedigen. In 2009 blokkeerde hij zelfs eigenhandig het akkoord over het rookverbod op café in de Senaat. Hij schreef toen onder meer op zijn blog: ‘Sigaretten helpen mensen te ontstressen.’»

HUMO Wie lijdt er nog aan dat syndroom?

Joossens «De N-VA. Na de verkiezingen van 2007 had die partij slechts zes volksvertegenwoordigers in het parlement, maar Kamerlid Sarah Smeyers ging er écht voor in de commissie Volksgezondheid. Terwijl de SP.A nergens te bespeuren was en de groenen zich afzijdig hielden. Nu is de N-VA de grootste partij van Vlaanderen en pleit ze voor een verbod op de verkoop aan jongeren en voor preventiecampagnes – precies de maatregelen die de industrie al vijfenveertig jaar lang op tafel legt.»

HUMO Hè? Waarom pleit de industrie voor antitabaksmaatregelen?

Joossens «Door inefficiënte maatregelen voor te stellen, creëert ze goodwill zonder haar omzet te schaden. Een verkoopsverbod wordt toch niet toegepast en een preventiecampagne met een minibudget heeft maar een beperkt effect. Dat weet de industrie heel goed.»

HUMO U schrijft dat de tabakslobby heel wat grote namen aan haar zijde heeft, zoals Didier Reynders en Miet Smet.

Joossens «Didier Reynders heeft met de tabaksindustrie onderhandeld over de oprichting van de Stichting Rodin, een zogezegd onafhankelijk centrum dat de effecten van tabak moet onderzoeken. Ook Miet Smet onderhield ten tijde van het koninklijk besluit over roken op het werk in 1993 nauwe contacten met Big Tobacco.

»Slechts een handvol politici heeft echt een verschil gemaakt. Wivina Demeester van de toenmalige CVP drukte als eerste het verbod op roken op openbare plaatsen door, ondanks grote tegenstand. En de Franstalige socialist Rudy Demotte had, toen hij in juli 2003 minister van Volksgezondheid werd, na een halfjaar al een plan tegen tabak klaar. Dankzij hem was België het eerste land in Europa dat afschrikwekkende kleurenfoto’s op de verpakking van sigaretten verplicht maakte.»

HUMO Waarom is tabak eigenlijk zo’n aantrekkelijk thema voor politici?

Joossens «Politici die uit zijn op macht, moeten eerst naamsbekendheid krijgen. Het tabaksdossier is een makkelijke manier om de pers te halen. Het stoort mij enorm dat partijpolitieke spelletjes altijd zwaarder doorwegen dan de volksgezondheid. Bij álle partijen. Huidig SP.A-voorzitter John Crombez heeft het rookverbod op café niet gesteund: hij onthield zich tijdens de stemming omdat hij het als lid van de oppositie niet nodig vond om de regering te steunen.»

Partners in crime

HUMO Hoe moeten we ons het lobbywerk van de tabaksindustrie concreet voorstellen?

Joossens «Ik kan niet bewijzen dat er geld overgemaakt wordt, maar er is wel een constante beïnvloeding op alle beleidsniveaus. Parlementsleden luisteren doorgaans naar verschillende partijen voor ze tot wetgeving overgaan. Het probleem is dat de industrie al decennialang onzinnige argumenten naar voren schuift. Ten tijde van de debatten over het rookverbod op café kwam Unizo op de proppen met een studie die zogezegd bewees dat twee derde van de cafés failliet zou gaan. Wat bleek achteraf? In 2014, toen het rookverbod inging, waren er minder sluitingen dan in de tien jaar daarvoor.»

HUMO U noemt de horecasector en organisaties als Unizo en het Neutraal Syndicaat voor Zelfstandigen de belangrijkste partners van de tabaksindustrie.

Joossens «Ze horen het niet graag, maar het is zo. Twintig jaar geleden discussieerden we enkel met de tabaksindustrie, vandaag hebben we verschillende partijen tegenover ons. Zo was dat onderzoek naar de sluiting van de cafés mee betaald door de tabaksindustrie. Dat hebben mensen van Unizo mij zelf gezegd.»

HUMO Intussen woedt het debat over het rookverbod in de wagen. N-VA is tegen omdat het onmogelijk te controleren is.

Joossens «Onzin. Roken in de wagen kun je op dezelfde manier controleren als mobiel bellen, het dragen van een gordel of het gebruik van een kinderzitje. Tegelijk steunt de N-VA wel het verbod op de verkoop van sigaretten aan jongeren onder 18 jaar. Dat bestaat al in Frankrijk en Nederland, maar wordt daar nooit gecontroleerd.»

HUMO Wat vindt u van het vaak gehoorde argument dat rokers vrij zijn om te beslissen wat ze doen?

Joossens «Rokers zijn niet vrij. Wie als kind begint te roken, neemt geen rationele beslissingen, maar wil indruk maken of vrienden nabootsen. Daarna is hij verslaafd en neemt hij evenmin rationele beslissingen. Tabak is even verslavend als heroïne. Bij inname is er een onmiddellijke beïnvloeding van de hersenen. Vrijheid heeft er dus weinig mee te maken.»

HUMO De elektronische sigaret, een toestel dat tabak opwarmt in plaats van verbrandt, is aan een flinke opmars bezig. Had u dat zien aankomen?

Joossens «Neen. De tabaksindustrie zélf ook niet. Maar intussen is ze die markt volop aan het inpalmen door al die kleine bedrijfjes op te kopen. In Japan, Zwitserland en Italië kun je nu al heat not burn-sigaretten kopen. Ik vrees dan ook dat de industrie op die manier de gewone sigaret opnieuw aanvaardbaar wil maken.»

HUMO In een rapport van de Britse Gezondheidsdienst staat dat de e-sigaret 95 procent minder schadelijk is.

Joossens «De e-sigaret is minder schadelijk, maar zeker geen 95 procent. De Britse Gezondheidsdienst heeft ook geen bewijzen voor die stelling. Haar studie is gebaseerd op een enquête bij een groep mensen die vónden dat de e-sigaret 95 procent minder schadelijk was. Het gaat dus om een opinie, niet om een wetenschappelijke studie. De waarheid is dat we de effecten op langere termijn niet kennen.»

HUMO De tabaksindustrie is soepel in het smeden van coalities. Toen u voor OIVO werkte, stuurde een tabaksproducent u een dossier met schadelijke informatie over een concurrent.

Joossens «Ze zijn tot alles in staat – als het hun marktaandeel maar vergroot. In de jaren 70 bedacht British American Tobacco een nieuwe Barclay-filter met gaatjes erin. Dat was zogezegd minder schadelijk. Bij tests in de rookmachine bleven die gaatjes inderdaad intact, maar echte rokers drukken de gaatjes plat met hun lippen en doen zo het effect teniet. Grote concurrent Philip Morris wíst dat en verstuurde naamloze rapporten naar antitabaksorganisaties. Ook ik ontving een enveloppe met 300 pagina’s, maar ik heb daar niets mee gedaan.»

HUMO Was u bang dat het ooit tegen u gebruikt zou kunnen worden?

Joossens «Ik heb geen info van Philip Morris nodig om te weten wat schadelijk is en wat niet.»

HUMO De industrie houdt u alleszins goed in de gaten. Uw naam stond maar liefst 1.500 keer vermeld in een openbaar gemaakt intern rapport van de tabaksindustrie.

Joossens «En ik ben dan nog niet eens hun grootste tegenstander. Professor Stan Glantz uit Californië publiceerde al honderden studies over tabak en sigaretten. De lobby is erin geslaagd om een wet door te duwen waardoor hij geen recht meer heeft op subsidies. De Britse arts Judith MacKay, door Time Magazine als één van de meest invloedrijke vrouwen ter wereld bestempeld, was getuige in een rechtszaak tegen British American Tobacco over de smokkel van sigaretten. De hoofdgetuige in dat proces is vermoord, een andere potentiële getuige is van de 22ste verdieping naar beneden gesprongen.

»De tabaksindustrie vindt het vooral problematisch dat ze geen vat op ons krijgt. Ze beschouwt ons als abnormaal, als mensen met wie niet te praten valt.»

HUMO Bent u ooit bedreigd?

Joossens «Ik heb twee keer mijn job verloren, steeds in combinatie met een verbod om in het openbaar over tabak te praten. De raad van bestuur van OIVO ontsloeg mij nadat ik in De Standaard een kritisch artikel had geschreven over een contract van 11 miljoen euro tussen de Stichting Rodin en de tabaksindustrie. Zes maanden later sloot OIVO een akkoord met de Stichting Rodin. Ik kan geen causaal verband bewijzen, maar het is wel toevallig. En in 1993 werkte ik voor een Europese antitabaksorganisatie. Op een bepaald moment kwam er een nieuwe directie die zei dat we zodanig efficiënt werkten dat we geen subsidies meer nodig hadden.

»In 1990 heeft men geprobeerd om mij tijdens een congres in Wenen om te kopen. Pas elf jaar later leerde ik uit interne documenten dat iemand van Infotab, het documentatiecentrum van de industrie, de opdracht had gekregen om mij een financiële incentive te geven als ik mijn strijd tegen tabak zou milderen. Ik herinner me die persoon, maar hij sprak nooit over geld. Het was eerder een verkennend gesprek om uit te vissen of ik omkoopbaar was.»

HUMO U vecht al jaren tegen een machtige en steenrijke industrie. Hebt u fragmenten uit het boek geschrapt uit angst voor een rechtszaak?

Joossens «Ja. Eén hoofdstuk ging over eurocommissaris voor Gezondheid John Dalli, over wie in 2012 het gerucht ging dat hij 60 miljoen euro zou krijgen bij een opheffing van het verbod op snuiftabak. Krankzinnig, want een commissaris alléén kan dat niet bewerkstelligen. Toch heeft Europees voorzitter Barroso hem ontslagen. Gevolg: de tabaksrichtlijn werd uitgesteld tot er een nieuwe commissaris was. Bijna was het de lobby gelukt om de stemming over de volgende Europese verkiezingen heen te tillen.

»Een ander fragment ging over een inbraak in de kantoren van de Europese ngo Smokefree Partnership. Meer dan de computers, die op de eerste en de vijfde verdieping stonden, hebben ze niet meegenomen. Ik kan onmogelijk bewijzen wie er achter die diefstal zit, ik weet alleen dat er op die computers informatie stond die heel nuttig is voor bepaalde partijen.»

Nuttig werk

HUMO Enkele maanden terug publiceerde Humo een dubbelinterview met Anne-Marie Van Veen en Bénédicte Ficq, de terminale longkankerpatiënte en haar advocate die de tabaksindustrie voor de strafrechter slepen. Ficq noemde de tabaksindustrie vlakaf een criminele industrie. Akkoord?

Joossens «In 1950 kon de industrie zich nog achter onwetendheid wegsteken. Maar wie vandaag voor Philip Morris werkt, weet wat hij doet. Eén op de twee klanten sterft bij normaal gebruik van hun product. De huidige bedrijfsleiders hebben dus een crimineel kantje.»

HUMO U hebt de industrie ook op heterdaad betrapt. Uw onderzoek naar de smokkel van illegale sigaretten door de grote tabaksproducenten legde een zwarte markt met miljarden euro’s omzet bloot.

Joossens «Begin jaren 90 onderzocht ik voor de Europese Commissie de illegale sigarettenhandel in Europa. Ik stelde vast dat de inbeslagname van sigaretten voornamelijk in Italië en Spanje gebeurde, dat de aanvoer systematisch via de haven van Antwerpen verliep en dat het om Amerikaanse merken ging: Winston in Spanje en Marlboro in Italië. Meer dan 70 miljard onbelaste sigaretten per jaar vertrokken vanuit Antwerpen zogezegd naar Senegal, maar werden voor de kust van Spanje overgeladen. Vandaar ging het in vrachtwagens, onder een lading toiletpapier, via Zwitserland en Montenegro naar Bari en Napels.

»Op basis van mijn rapport heeft de Wereldgezondheidsorganisatie een internationaal verdrag afgesloten om de smokkel aan banden te leggen.»

HUMO Toch zou nog één op de tien sigaretten illegaal zijn.

Joossens «Vroeger waren álle gesmokkelde sigaretten afkomstig van de multinationals. Na enkele gerechtelijke procedures door Canada en de Europese Unie is het aandeel van de klassieke bedrijven sterk verminderd. Maar intussen bestoken bedrijven in Oekraïne, Wit-Rusland en de Verenigde Arabische Emiraten de illegale markt met sigaretten.»

HUMO Rookte men vroeger bij u thuis?

Joossens «Mijn vader rookte één of twee cigarillo’s per dag.»

HUMO Hij was professor cardiologie en epidemiologie aan de KU Leuven. Zijn naam circuleerde blijkbaar op een interne lijst van ‘te beïnvloeden personen in België’ van tabaksproducent Reynolds.

Joossens «Het eerste doel van de lobbyisten is: verdeeldheid zaaien. In de jaren 70 stelde de industrie een ranking op van professoren geneeskunde aan wie ze haar standpunten kon verkopen. Ik ben heel trots dat ze mijn vader uiteindelijk niet benaderd hebben. Ze vonden hem te fanatiek.»

HUMO Hebt u zelf ooit gerookt?

Joossens «Op klasretraite in 1964 heb ik enkele sigaretten gerookt. Mijn broer raadde me aan om ermee te stoppen omdat het te verslavend was en ik heb zijn raad opgevolgd. Nadien heb ik nog weleens een sigaar gerookt, maar door mijn toenemende betrokkenheid in de strijd tegen tabak ben ik ook daarmee opgehouden.

»Ik ben niet fanatiek anti roken, zoals nogal wat mensen vroeger in antitabakskringen. Ik ben alleen fanatiek tegen de industrie. Al geef ik toe dat ik met het verstrijken der jaren ook alsmaar minder tolerant word tegenover de rokers zélf.»

HUMO Wat boeit u zo aan die strijd?

Joossens «Ik vind het gewoon ongelooflijk spannend om zo’n machtige industrie tegen te werken. Ik heb de sigarettensmokkel blootgelegd en als gevolg daarvan geef ik lezingen over de hele wereld. Dat doet me geloven dat ik nuttig werk verricht.»

HUMO Wanneer is uw strijd gestreden?

Joossens «Na al die jaren heb ik geleerd om stap voor stap te werken. Als er ook maar iets van vooruitgang wordt geboekt, ben ik al lang tevreden.»