In het brein van Anders Breivik: ‘Altijd en overal wil hij de voortrekker zijn. Altijd wil hij uitstijgen boven de massa’

Wat bracht de 32-jarige Noor Anders Behring Breivik ertoe om zo meedogenloos en gruwelijk toe te slaan? De Noorse schrijfster Åsne Seierstad onderzoekt zijn beweegredenen en ondernam daarvoor een lange tocht. In het brein van Breivik.

Seierstad woont in een groot, houten herenhuis in Oslo, er moet nog kinderspeelgoed en afwas aan de kant. Het huis heeft een geschiedenis: ontdekkingsreiziger Roald Amundsen heeft hier nog gewoond. Ook Seierstad ondernam een expeditie. Naar de moeilijk toegankelijke gevoelswereld van Anders Behring Breivik. Zijn emotioneel gehavende jeugd, zijn yup-jaren toen hij internetmiljonair wilde worden, zijn isolementsjaren toen hij terug bij zijn moeder introk om dag en nacht te gamen, en tenslotte zijn twee terreurjaren waarin hij met wetenschappelijke precisie zijn aanslagen voorbereidde. Seierstad schreef het boek op basis van de tien weken durende rechtszitting, van april tot juni 2012, en van Breiviks mailverkeer, manifest en dagboek. Tegelijk had ze inzage in rapporten van de jeugdbescherming (over de periode waarin het gezin Breivik uiteenviel), ze interviewde klasgenoten van hem, en sprak met overlevenden en ouders van slachtoffers.

HUMO Een fascinerend hoofdstuk in je boek gaat over Breiviks tijd in Vålstua, waar hij een afgelegen boerderij huurde om zijn kunstmestbom te fabriceren. Honderd dagen was hij daarmee bezig. En zo minutieus. Als hij een paar kilogram aspirine nodig had, kocht hij die bij verschillende apothekers en wachtte hij tot de feestdagen – omdat eindejaar een periode van alcohol, katers én aspirine is. Elke stap die hij zette, was uitermate berekend. Je zíét een ‘amateur’ op basis van internethandleidingen aan een massavernietigingswapen werken.

ÅSNE SEIERSTAD «En dat met gevaar voor eigen leven. Tijdens die fabricage liep hij grote risico’s: de mengeling kon exploderen, de geïnhaleerde rook kon hem vergiftigen. Dat lees je in zijn dagboek en dat is bevestigd door de politie. Zij hebben het hele fabricageproces in gelijkaardige omstandigheden overgedaan, ook met 950 kilo kunstmeststof. Ze wilden nagaan of je zo’n zware bom wel alleen kunt maken. Maar op sommige momenten moesten ze anders te werk gaan omdat het gewoon té gevaarlijk was. Nadien hebben ze de bom in eenzelfde bestelwagen geplaatst en tot ontploffing gebracht, om de impact te meten.»

HUMO De boeren in de omgeving hadden bij de vorige huurders rare dingen gezien en zo de politie op het spoor van een cannabisboerderij gebracht. Waarom vonden diezelfde boeren hém niet verdacht? Hij werkte niet op het land en zat altijd binnen.

SEIERSTAD «Op het platteland zal men die drukke passage bij zo’n wietboerderij raar hebben gevonden, maar hier had niemand enig kwaad vermoed. Men zag in Breivik een dwaze stadsjongen die niet wist hoe hij z’n boerenleven moest aanvatten. Zo zijn er wel meer in Noorwegen: lui die terug naar de natuur willen en het maar enkele jaren uithouden. Was hij een moslim met een donkere huid geweest, dan zou zijn aanwezigheid in zo’n boerenmilieu zijn opgevallen en zou de politie daar al na een week gestaan hebben. Maar nu is één buurman zelfs hulpvaardig komen uitleggen met welke teelten hij het best zou beginnen. Dat er soms dikke rook en een rotte geur hing, wist hij allemaal te camoufleren. Niemand zag hem bezig met rare grondstoffen of rondlopen in een vreemd chemisch pak. En dan nog: wie denkt er aan terrorisme op een plek waar gras en klaver groeien?»

Afrekening

HUMO Breiviks moeder wilde hem niet als baby en kleuter, z’n vader zocht geen contact meer met hem sinds z’n 15de, zijn graffitikameraden lieten hem vallen, de rechtse Fremmskrittsparti en extreemrechtse bloggers keerden hem de rug toe. Is hij het prototype van iemand die zo vaak door anderen is afgewezen dat hij zich niet tegen hen, maar tegen de maatschappij als geheel keert? ‘Jullie moeten niks van mij hebben, maar ik zal ervoor zorgen dat mijn naam jullie nog lang zal bijblijven?’

SEIERSTAD «Het heeft veel van wraak, ja. Hij zal natuurlijk zeggen dat zijn aanslag tegen het opgedrongen multiculturalisme gericht was, tegen de mosliminvasie. Maar dat lijkt me een voorwendsel. De voedingsbodem lag in zijn persoonlijke leven: pas nadien heeft hij een ideologie gezocht, een vlag om de lading te dekken. Zo staat het niet in m’n boek, maar ik ben tot dat besluit gekomen omdat hij zo veel jonge mensen heeft vermoord. Als hij toch zo politiek overtuigd was, waarom heeft hij dan geen ministerbijeenkomst geviseerd? Op het vlak van veiligheid waren we daar al even slecht op voorbereid. Maar nee, hij rijdt naar een eiland waar 14- tot 16-jarigen in groep plezier maken. Het lijkt dus op een afrekening met jonge mensen, iets waarvan hij zich zelf mogelijk niet bewust was.

»Vooraf had hij zitten berekenen hoeveel mensen dood moesten opdat je het wereldnieuws zou halen. Hij dacht dat twaalf wel genoeg zou zijn. Maar waarom is hij op Utøya dan non-stop verder blijven executeren?»

HUMO In zijn ogen was hij geen minderjarigen, maar marxistische vijanden aan het elimineren. Hoe dan ook: ontelbare mensen zijn in hun jeugd vernederd en afgewezen, maar gelukkig gaan de meesten later niet over tot zo’n megalomane wraak.

SEIERSTAD «Uiteraard. Maar hij werd niet zomaar afgewezen; hij werd doorgaans afgewezen omdat hij de leider wilde zijn. Als hij ging taggen, wilde hij geen gewone tagger zijn, hij wilde een topper zijn. Hij wilde altijd boven iedereen staan, boven de grauwe massa uitstijgen. Hij gedroeg zich ook veel te snel als de expert die de anderen wel eens goede raad zou geven. Dát werd hem niet in dank afgenomen.»

HUMO Maar wat was het keerpunt? Wat gaf de doorslag? Waar passeerde hij het point of no return?

SEIERSTAD «Hij heeft geweigerd me te ontmoeten, maar dat zou voor mij ook dé grote vraag zijn: wanneer heb je beslist dat je terreur moest gebruiken? Op het proces pochte hij dat hij al sinds 2003 met zijn voorbereiding bezig was, maar dat is een leugen. Hij vertelt voortdurend andere dingen over zijn verleden, om het heldhaftiger voor te stellen in functie van zijn aanslagen. In werkelijkheid heeft hij vóór 2010 nooit over geweld gesproken. Tussen 2006 en het begin van 2011 woonde hij bij z’n moeder en tot 2009 zat hij dag en nacht ‘World of Warcraft’ te spelen op z’n kamer. Een fulltime internetkluizenaar was hij toen, helemaal opgeslokt door dat gamen en zeker niet in staat om aanslagen voor te bereiden. Pas na 2009 begon hij de zwarte uithoeken van het internet te verkennen – fascistische en xenofobe websites.

»Het keerpunt ligt mogelijk tussen januari en maart 2010: op dat moment begon Breivik aan het boek dat hij kort voor de aanslag op het internet zou plaatsen. Daarin predikt hij geweld. Kort voor hij met dat ‘geweldboek’ was gestart, wilde hij een dagblad maken voor de Fremskrittsparti, en ook iets gezamenlijks opzetten met andere extreemrechtse bloggers. Maar omdat niemand hem volgde, lijkt hij in z’n eentje van start te zijn gegaan. En met een veel extremer plan.

»Ook die geweld predikende Breivik van 2010 wilde weer een voorman zijn. Hij schreef: ‘Ik kan jullie wel leren hoe je terreur moet maken en hoe je de wereld naar je hand kunt zetten.’»

White supremacy

Seierstad is terug van een langdurige book tour in de VS, Australië en Groot-Brittannië, waar uiterst lovende recensies (onder andere in The New York Times) haar voorafgingen. In Amerika zagen sommigen Utøya als een school shooting, stijl Columbine High.

SEIERSTAD «Ze zien Breivik daar soms als een weirdo, als een geïsoleerde outcast. Maar dat weerleg ik. Hij is geen school shooter die wraak neemt omdat hij gepest werd. Hij is een politieke terrorist. Hij wilde de progressieve Arbeiderspartij (de machtigste naoorlogse partij in Noorwegen, red.) treffen. Zoals Timothy McVeigh de Amerikaanse overheid wilde treffen toen hij in 1995 in Oklahoma City een overheidsgebouw opblies, ook met een kunstmestbom (er vielen 168 doden, red.). En de manier waarop Breivik in zijn manifest een nieuwe, zuivere maatschappij beschreef, zet hem zelfs op één lijn met IS. Hij wil white supremacy; zij willen een supremacy van de salafistische soennieten.»

HUMO Die totalitaire visie geeft hem ook het recht om te doden.

SEIERSTAD «Ja. Wij zijn goed, jullie zijn slecht. En de goede zaak dwingt ons om komaf te maken met onze vijanden.»

HUMO Maar dat is 2010. In 2003 had diezelfde Breivik nog een internethandeltje in valse universiteitsdiploma’s. Wat beoogde hij daarmee?

SEIERSTAD «Geld verdienen. Hij had die schriftvervalsing zo ingedekt dat het niet strafbaar leek, het zat in een grijze zone. Maar hij zag het wel groots, hij had een drukker in Indonesië en verdiende honderdduizenden euro’s.»

HUMO Toch is hij met die diplomahandel gestopt.

SEIERSTAD «Hij was bang om ontmaskerd te worden. Dat zou immers gezichtsverlies betekenen, en omdat hij zo om façade geeft, kan hij zich dat niet veroorloven.»

HUMO Veel is façade bij hem. Hij stelt een parade-uniform samen en geeft zichzelf een ronkende kruisvaarderstitel, ‘Justicious Knight Commander’: daaraan herken je weer de man van de valse diploma’s.

SEIERSTAD «Façade is de rode draad. Je moet niet studeren, want je kunt je diploma zelf maken. Je moet niet in het leger, want je kunt je eigen uniform ontwerpen en je eigen defensie organiseren.»

Aarzelen voor het bloedbad

HUMO In 2005 interviewde ik de Brighton Bomber van het IRA die de aanslag op Margaret Thatcher en haar kabinet had gepleegd. Hij haalde de Ierse onafhankelijkheidsstrijd en het volkse draagvlak van het IRA aan om zich te rechtvaardigen. Voor hem was het IRA in oorlog met de Britse regering: Thatcher was dus een legitiem doelwit. Breivik kan zich op niets of niemand beroepen, tenzij een ultrarechts ideeëngoed en zijn eigen verbeelding. Hoe komt het dan dat hij doorzette en niet twijfelde?

SEIERSTAD «O, maar hij heeft geaarzeld. Op de bewakingscamera’s zie je dat zijn auto twee minuten stilstaat op 200 meter van de plek van de aanslag. De politie heeft hem gevraagd: ‘Wat deed je daar?’ ‘Twijfelen,’ zei hij. Of hij zou omdraaien of doorrijden. Maar als hij rechtsomkeer maakte, zou hij een lafaard zijn. Dan zou alle voorbereiding, moeite en geld voor niks geweest zijn, en dat gaf de doorslag. Hij was niet bekommerd om het aantal doden, maar om zijn rol als voortrekker.

»Ook op Utøya heeft hij geaarzeld. Hij gaf zich uit als een politieman die het eiland kwam beschermen, maar toen hij daar de eerste keer iemand moest doodschieten, iemand van vlees en bloed die vlakbij was, aarzelde hij opnieuw. ‘Honderden stemmen in mij riepen: doe het niet,’ zei hij op z’n proces. En dat wapen ‘leek wel een miljoen ton te wegen’. Maar na die eerste persoon ‘ging het vanzelf’. Vanaf dan had hij niet de minste moeite om nog tientallen doden en gewonden te maken. Als mensen om genade huilden, maakte dat geen indruk op hem. Hij was van plan om alle 560 aanwezigen te executeren. En toen de politie hem vatte, zei hij: ‘Dit was de zwaarste dag van mijn leven, jullie beseffen niet hoe extreem moeilijk dit voor mij was.’ Hij had een zware dag. Hij had een zware missie. Alles draait om hém.»

HUMO Veel massaschietpartijen zijn verkapte zelfmoorden: de dader stapt uit het leven with a bang. Breivik is anders. Tweemaal belde hij van op het eiland de politie, om te zeggen dat hij zich wilde overgeven. Is dat de man die álles onder controle wil houden?

SEIERSTAD «Hij heeft aan zelfmoord gedacht. Hij zag zich al levenslang in de cel zitten en vroeg zich af of dat nog een leven zou zijn. Maar omdat hij ‘de volgende fase van de revolutie wilde meemaken’, heeft hij zich overgegeven. De Noorse politie had geduld met hem. Toen hij zijn wapen weggooide, wilde hij eerst niet gehoorzamen. Ze riepen ‘plat op de grond’ en ‘nu op je knieën’, maar hij bleef gewoon op hen toestappen. Seconden lang heeft de politie getwijfeld of ze hem zouden neerschieten. In Amerika hadden ze dat niet getolereerd: daar was zo’n ongehoorzame massamoordenaar gelijk doodgeschoten. Hij zei zelfs: ‘Komaan, wat wordt het? Plat op de grond of op mijn knieën?’»

HUMO Zei hij dat zo? Dat is een dialoog uit een film, pure Hollywood!

SEIERSTAD «Aan álles voel je dat hij meester van de situatie wilde zijn. Hoe hij zich op dat eiland binnen praatte, hoe hij het gedaan kreeg dat ze zijn ‘bagage’ – een zware tas met wapens – met de auto naar een hoger gelegen deel van het eiland voerden. Al die situaties had hij niet voorzien, en toch slaagde hij erin ze in zijn voordeel aan te wenden. He is so manipulative.»

Extreem narcistisch

Op zijn proces is Breivik toerekeningsvatbaar verklaard, maar zijn persoonlijkheid werd wel getypeerd als gestoord en extreem narcistisch. De wereld draait om hem en om hem alleen. Toen hij zich op het politiebureau moest ontkleden en in zijn onderbroek gefotografeerd werd, ‘begon hij te poseren als een bodybuilder’. De agenten wisten niet waar ze het hadden, zo’n uiterlijk vertoon na een dag van moorden. Op het proces was hij slechts één keer ontroerd. Niet toen elk van de doden met liefde door ouders en vrienden omschreven werd; wél toen zijn bombastische propagandafilm werd getoond. Dat zijn film nu ook voor de internationale pers te zien was, dát bezorgde hem tranen in de ogen. En daarna ging hij pochen dat hij ‘de meest gesofisticeerde en spectaculaire éénmansaanslag had uitgevoerd sinds de Tweede Wereldoorlog’. Zelfverheerlijking zit hem als gegoten.

HUMO In The Guardian stond onlangs een essay over ‘lone wolves’ als Jihadi John en Breivik. Ze zijn vaak pathologisch narcistisch. Ze hebben grootse plannen met hun leven, ze falen, hun ego is gekrenkt en dan gaan ze via geweld op zoek naar een ‘wereldstatus’. Hun inspiratie zijn de video’s van Bin Laden en van de IS-onthoofdingen. Daarin leren ze ook dat ze hun geweld moeten inbedden in een ideologie. Die moet hun daden rechtvaardigen.

SEIERSTAD «Dat ligt in het verlengde van wat ik denk. Eerst is er het afgewezen zijn, en dan volgt de wraak op de samenleving, onder het mom van een ideologie. De broers Kouachi pleegden hun aanslag op de redactie van Charlie Hebdo zogezegd omdat het blad de profeet bespotte, maar voor mij was het ook meer een aanslag op de samenleving. De broers verloren hun ouders op jonge leeftijd, hadden een heel moeilijke jeugd en faalden in hun naschoolse leven. Ik zeg niet dat een gehavende kindertijd naar terreur leidt, maar wel naar een moeilijk leven. Omdat stabiliteit ontbreekt, omdat er geen emotionele houvast is gecreëerd tijdens de jeugd, gaat men op zoek naar een uitweg – in drank, drugs of criminaliteit. Extreme radicalisering kan ook een uitweg zijn: het geweld gaat dan status en relevantie verlenen na een jeugd die zonder betekenis was.»

Ik vraag of Seierstad in Oslo was op die 22ste juli. Ja, ze wilde die middag de stad uit, via dezelfde uitvalsweg als Breivik, om vrienden te gaan opzoeken in hun vakantiehuis. De auteur schreef nooit eerder over Noorwegen, wel over haar ervaringen als oorlogscorrespondente in Afghanistan (‘De boekhandelaar van Kaboel’) en Tsjetsjenië (‘De engel van Grozny’). Was zij met die ervaring voorbereid op zoveel binnenlands oorlogsgeweld?

SEIERSTAD «Allerminst. Op zo’n moment ben ik geen oorlogsverslaggever, maar een Noorse burger. Ik was geschokt, verdrietig en in rouw. Ik ben net als honderdduizenden anderen opgestapt in de rozenmarsen (herdenkingsoptochten, red.).»

HUMO Hoe was het om achttien maanden in het hoofd van die man te leven?

SEIERSTAD «Na m’n researchfase, toen ik alles aan het uitschrijven was, zat ik soms furieus achter m’n toetsenbord. Alsof hij erbij was, alsof hij op dat moment kon meelezen over de gruwel die hij die families had aangedaan.»

Niet op de cover

HUMO Voelde je soms ongewilde bewondering voor de man die dit allemaal in z’n eentje heeft bewerkstelligd: de aanslagen, het manifest, zijn politieke plan tot in 2083?

SEIERSTAD «No. Never. Niks bewondering.»

HUMO Of compassie met de loser die zo vaak in zijn leven afgewezen werd?

SEIERSTAD «Enkel met de kleuter die niet de zorg en de genegenheid heeft gekregen die hij verdiende. En je kunt ook nog enig mededogen voelen met de tiener die zo zijn best deed om erbij te horen en met de nek werd aangekeken. Maar het medelijden stopt zodra hij aan de bom begint. Dan zie je een koppige, vastberaden Breivik die als een wetenschapper te werk gaat. Je ziet hem bezig in zijn lab, test and trial, check and find out. Ineens zie je een man die op weg is om iets te bereiken. Voor de eerste keer in zijn leven gaat hij ergens in slagen. Maar die wetenschappelijke geest is er wel één die 100 procent inzet op dood en vernieling.»

HUMO Eén psychiater die hem in de bezoekerszaal van de gevangenis opwachtte, zag ‘een intens eenzame man’ binnenkomen, die, vanaf het moment dat hij zich geobserveerd wist, z’n lichaamstaal wijzigde en opnieuw de koele, triomfantelijke ‘vrijheidsstrijder’ werd.

SEIERSTAD «Ik weet niet of hij eenzaam is. Ik denk eerder dat hij iemand is die beslist heeft om alleen zijn weg te gaan. Hij is de enige die zicht op de toekomst heeft, hij is de enige die de weg voorwaarts weet, en later zal eeuwige roem zijn deel zijn. Hij ziet zichzelf ook niet als de eenzame twintiger die gamend op z’n kamertje zat. Hij zegt: ‘Ik offerde mijn sociale leven op voor de goede zaak.’»

HUMO Zijn afgewende hoofd staat op de cover van het boek. Blijkbaar kán een frontale foto niet in Noorwegen. Omdat het dan lijkt alsof hij gewonnen heeft? Alsof hij hét gezicht is van die 22ste juli?

SEIERSTAD «Op enkele buitenlandse covers staat zijn afgewende hoofd, maar zelfs dat vage zijprofiel is absoluut onmogelijk in Noorwegen. Ik zou het ook geweigerd hebben mocht de uitgever het mij voorgesteld hebben. (Toont de Noorse cover met water, een rotsoever en een rode jas: een geësthetiseerd beeld van Utøya) De titel ‘Eén van ons’ slaat trouwens maar gedeeltelijk op hem. Hij gaat ook over Bano Rashid, dochter van Iraaks-Koerdische asielzoekers en één van de slachtoffers. Het was haar vurigste wens om ‘één van ons’ te worden, om hier thuis te horen in Noorwegen. Dat ‘vreemden’ zijn land ook als een thuis wilden zien, ging er niet in bij de überblanke Breivik. Dáárom wil ik hem niet op de cover. Hij is één van ons, maar hij keert zich tégen ons.

»De zus van Bano is hier enkele maanden komen logeren. Lara was destijds 19 en ze is heel dapper. Toen ik haar vroeg om het boek na te lezen, heeft ze drie vriendinnen uitgenodigd: ze hebben het héle boek hardop aan mekaar voorgelezen. Dat moest één en ander draaglijker maken. Dágen hebben ze hier zitten lezen. Daarna is Lara met het boek naar het graf van Bano gegaan, om daar de passages voor te lezen die over haar gingen. Niet theatraal of plechtig, gewoon als zussen onder mekaar: ‘Hé, Bano, hoor nu eens wat ze allemaal over jou schrijven!’ Dat is Lara, ze mist haar zus verschrikkelijk, en zo vindt ze toch een weg lángs dat verdriet. Want eroverheen geraken, dat lukt niet.»

Pijnlijke vriendschap

‘Eén van ons’ is een ontroerend boek. Ik had meer dan eens tranen in de ogen bij het lezen. Omdat het hartverscheurend is: ouder zijn, en een blij zomerkind te moeten afgeven aan verblinde kogels. Seierstad is de ooggetuige. Gedetailleerd en literair beschrijft ze hoe Breivik in z’n benauwde kamer ‘World of Warcraft’ speelt terwijl zijn latere slachtoffers hun laatste schooldagen beleven, met alle dwaze drank en schor slaaptekort die erbij horen. Heeft ze nog contact met de ouders van de drie jongeren die ze portretteerde? Een heel goed contact, antwoordt ze, we gaan geregeld bij elkaar op bezoek.

HUMO Dat zal toch vreemd aanvoelen: jullie vriendschap is gebaseerd op de dood van hun kind.

SEIERSTAD «Dat beseffen we aan beide kanten: zonder die moordpartij zouden we elkaar niet kennen. De moeder van Anders Kristiansen zei me ooit: ‘Ik zit hier met jou, maar eigenlijk zou mijn zoon hier moeten zitten. Jij bent in Afghanistan en Irak geweest, en hij bekommerde zich om al die oorlogstoestanden. Hij zou het geweldig gevonden hebben om met je te praten, maar hij is dood.’»

HUMO Zijn dat de ouders die nog elke avond in de kamer van hun zoon gaan zitten en voor het slapengaan goeienacht zeggen tegen dat lege bed?

SEIERSTAD «Ja, zij komen nauwelijks nog buiten: ze hebben zich opgesloten in hun verdriet. Ik ken ook de ouders van Simon Sæbø. Die zijn open, die zoeken hulp – iets van troost – bij anderen.»

HUMO Dat zijn de ouders die over de aankoop van een buitenhuis twijfelden: ‘Hebben we nog wel recht op plezier?’ Wanneer ze het dan tóch gekocht hebben, komen buren en vrienden langs om te schilderen en te timmeren. Een aangrijpende passage.

SEIERSTAD (ook ontroerd) «Heel mooi is dat, hoe die zomerhut wordt herbouwd op basis van gedeeld verdriet. Het maakt de dingen lichter terwijl het gemis toch even zwaar blijft.»

HUMO De ouders Kristiansen zijn erg bitter tegenover de Arbeiderspartij en haar jeugdorganisatie, de AUF. Die zijn schuldig. Die zijn nalatig geweest. Die hebben amper voorzorgsmaatregelen genomen.

SEIERSTAD «Ik begrijp de kritiek, maar het blijft natuurlijk een jeugdorganisatie. Van die gasten verwacht je toch niet dat veiligheid hun hoogste prioriteit is? Daarvoor zijn ze te jong! Het is trouwens vooral de Noorse staat die gefaald heeft. Zoals de politie steken heeft laten vallen: dát is abnormaal.

»Dat gezegd zijnde: de overkoepelende Arbeiderspartij had meer kunnen doen voor de ouders: zij zijn te geïsoleerd gebleven met hun verdriet. Maar de AUF wilde vooruit, hun zomerkampen zijn blijven doorgaan, weliswaar op een ander eiland. Zij zeggen: ‘Wij hebben het overleefd en wij zullen die tragedie overwinnen.’ Of: ‘Wij kijken naar de toekomst!’ Zo’n uitspraak doet pijn als je je kind verloren hebt. Naar welke toekomst moeten die ouders kijken?

»In 2012 kregen de ouders ook maar een paar uur de tijd om hun kinderen te herdenken op het eiland: ze moesten tijdig plaats maken voor de AUF-jongeren die een aparte, meer strijdbare herdenking hielden. Het leek er haast op dat ze niet gestoord wilden worden door snikkende ouders. De plooien zijn intussen enigszins gladgestreken, maar helemaal weg is de wrevel nog niet.»

Moeder zwijgt

HUMO Over ouders gesproken. De vader van Breivik was niet gevraagd om te getuigen op het proces omdat hij z’n zoon al zeventien jaar niet meer gezien had, en de moeder voelde zich niet in staat om te getuigen: ze had kanker en is het jaar daarop gestorven. Breivik zélf was opgelucht dat ze niet op het proces verscheen. Zij is mijn achilleshiel, zei-ie. Wat bedoelde hij daarmee?

SEIERSTAD «Dat zullen we nooit weten. Toen hij klein was, was ze erg op hem gebeten, en toen hij volwassen was, sprak ze eerder vergoelijkend over hem. Terwijl hij niet eens samen met haar gezien wilde worden, hij vond dat ze ‘de intelligentie van een 8-jarige’ had. Dat hij haar niet op het proces wilde, komt allicht omdat hij als een warrior gezien wil worden. Hij zag zijn moeder in staat om al z’n kleine kantjes argeloos te onthullen in de rechtbank, en dan zou heel zijn imago verkruimelen. Geen kruisvaarder, maar een vermoeiend en veeleisend kind. Misschien was hij ook bang dat ze kritiek of afkeer zou uiten. Stel dat ze in een volle gerechtszaal zou uitroepen: ‘Anders, how could you?!’ En stel dat hij zou blozen, of betrapt kijken. Wat een afgang zou dát geweest zijn voor de Grote Leider Breivik!»

HUMO Breivik zit nu in de cel voor 21 jaar, een periode die verlengd kan worden tot aan zijn dood. Die cel is een verruimd complex van drie cellen naast elkaar, maar het is hoe dan ook een vergeetput. Zonder computer, en met slechts een schaars brievencontact met de buitenwereld.

SEIERSTAD «Daarover beklaagt hij zich. Dat hij alleen een tikmachine heeft. Dat ze hem isoleren, en dat het in strijd is met de mensenrechten (Breivik heeft de Noorse staat officieel aangeklaagd op 6 juli, wegens het schenden van het Europees Verdrag voor de Rechten van de Mens, red.). Het is het verweer van een klager, van een verongelijkt individu. Deep down moet hij beseffen dat zijn missie mislukt is. Hij zag dat bloedbad als een startschot, als een wake-upcall waardoor alle rechtse krachten zich rond zijn geschriften zouden verenigen. Maar niemand in die wereld wil zich met hem associëren. Ze zien in hem een kindermoordenaar met nul charisma en een drammerig manifest. Ja, er zijn wat fanclubs in Rusland en Servië, maar dat is niemendal. Dat is allerminst het netwerk dat een mondiale conservatieve revolutie moet beginnen. Dus nu zit hij in die cel. En hij beseft dat hij gefaald heeft. Alweer.»

(Verschenen in Humo op 14 juli 2015)