‘Oorlog is onze tweede natuur. Je kunt er niet aan ontkomen’

(Verschenen in Humo 3033 op 20 oktober 1998)

Niet zo heel lang geleden was Steven Spielberg (52) nog de onbetwistbare ‘king of entertainment’, een filmmaker die de kassa meer deed rinkelen dan wie ook. Van wervelende avonturenfilms als de Indiana Jones-serie tot stroperige drama’s als ‘The Color Purple’, Spielberg stond garant voor pretentieloze kaskrakers, films die het publiek deden kraaien van opwinding of snotteren van medeleven. Naar echte erkenning kon Spielberg fluiten: critici haalden de neus op voor zijn films, en bij de Oscar-uitreikingen werd hij keer op keer over het hoofd gezien.

Spielberg werd te licht bevonden, had te weinig diepgang om echt tot de groten te behoren. Dan was er ineens ‘Schindler’s List’, een holocaustepos in zwart-wit dat alvast een stuk ernstiger oogde. Daarna volgde het slavenepos ‘Amistad’, waarmee Spielberg suggereerde over zoiets als een sociaal geweten te beschikken, en nu is er ‘Saving Private Ryan’, een realistische, psychologische oorlogsfilm, een Vietnamfilm à la ‘Platoon’, maar dan over de Tweede Wereldoorlog. Het is een aanklacht tegen het misdadige van oorlogsvoering en een eerbetoon aan de mensen die ten strijde trekken, gewoon omdat ze moeten, het kanonnenvlees. Is Spielberg dan echt begaan met de wereld of is hij gewoon gefascineerd door oorlog?

- Bent u zelf onder de wapens geroepen?

STEVEN SPIELBERG «Tijdens de Vietnamoorlog ben ik tweemaal door de legerarts onderzocht en als ‘I a’ bestempeld (geschikt voor legerdienst). Ik zou net onder de wapens geroepen worden, toen ze het loterijprincipe invoerden, waardoor ik aan inlijving ontsnapte...»

- Zou u geprobeerd hebben om zich eraan te onttrekken of zou u naar het front vertrokken zijn?

SPIELBERG «Ik zou zeker mijn dienstplicht vervuld hebben. Waarschijnlijk had ik toch niet naar het front gemoeten, want uit mijn medisch onderzoek bleek dat ik platvoeten had. Ik zou zeker geprobeerd hebben mijn ervaringen met de camera vast te leggen.»

- Wat voor soldaat zou u zelf geweest zijn? Kunt u zich identificeren met een van de acht GI’s in uw film?

SPIELBERG «Ik stel me graag voor dat ik als kapitein Miller zou hebben gehandeld (de dappere pelotoncommandant, vertolkt door Tom Hanks), maar ik vrees dat ik meer zoals Upham zou geweest zijn, de onervaren kerel die op de beslissende momenten doldraait en het leven van zijn kompanen in gevaar brengt. Ik weet niet of ik iemand zou kunnen doodschieten. Ik vermoed dat ik zoals Upham zou zijn omdat ik weet hoe snel ik bang word. Maar de oorlog stelt je zodanig op de proef dat je gewoon niet kunt weten hoe je echt zou reageren als je het niet hebt meegemaakt.»

- U klinkt bijna alsof u dat een gemis vindt.

SPIELBERG «God beware me, nee!»

- In ‘Saving Private Ryan’ toont u de kijker de gruwelijkste aspecten van de oorlog, hij wordt bijna in de loopgraven geworpen. U hebt zelfs gezegd dat het een ‘fysieke ervaring’ is die je als kijker moet doormaken. Waarom?

SPIELBERG «Ik hoop dat iedereen die mijn film gaat bekijken respect zal krijgen voor de troepen die destijds gedaan hebben wat ze moesten doen. Ik wou niet weer zo’n fraai ogende Hollywoodfilm over de Tweede Wereldoorlog draaien, maar één die waarheidsgetrouw is...»

- ... maar ondertussen de kassa wel mooi doet rinkelen. ‘Saving Private Ryan’ is in de States een van de kaskrakers van het jaar.

SPIELBERG «Daar had niemand op gerekend, ik nog het minst van al. Oorlogsfilms gaan door voor een achterhaald en onpopulair genre. De mensen met wie ik overleg pleegde, probeerden me allemaal te bepraten met het argument dat het vrouwelijk publiek de film links zou laten liggen vanwege het geweld. Nu blijkt dat de zalen vollopen en dat het publiek voor de helft uit vrouwen bestaat. ‘Saving Private Ryan’ doorbreekt alle regels. Wat ik erg belangrijk vind, is dat oorlogsveteranen bevestigen dat ze hun ervaringen in de film weerspiegeld zien.»

- Ziet u uw film als een gedenkteken voor de veteranen?

SPIELBERG «Ja, als een memorial. Ik wou gebeurtenissen oprakelen die in de Verenigde Staten bijna helemaal in de vergetelheid waren geraakt. De Tweede Wereldoorlog is bepalend geweest voor deze eeuw en voor het feit of we überhaupt de 21ste eeuw zouden halen - ik als jood zou allang van de aardbodem verdwenen zijn als de nazi’s gewonnen hadden.»

De goede oorlog

- Amerika’s verdienste in de Tweede Wereldoorlog was onbetwistbaar, in die mate dat Amerikanen het soms over de ‘goede oorlog’ hebben. Uw film gaat over fatsoen, eerlijkheid en zelfs heldendom. Zijn dat de waarden waar Amerika nu opnieuw van droomt?

SPIELBERG «Je leven opofferen voor de vrijheid... Vroeger klonk dat melodramatisch en hol, maar nu zien velen dat anders. Deze film heeft verschillende generaties samengebracht. Jonge mensen stappen bij het buitenkomen van de bioscoop op oudere mannen af en vragen hun of ze in de Tweede Wereldoorlog meegestreden hebben. Als die ja antwoorden, worden ze omhelsd en veel jongeren zeggen: dank u.»

- Was u altijd al zo’n patriot?

SPIELBERG «Ik heb nooit gevonden dat de Tweede Wereldoorlog een ‘goede oorlog’ was, want dat bestaat niet: elke oorlog is obsceen. Maar ik geloof wel dat het een noodzakelijke oorlog was - in de geschiedenis zijn er veel oorlogen noodzakelijk geweest, bijvoorbeeld die tegen de Britse kolonialen.»

- Hebt u dat meegekregen in uw opvoeding? Waar komt die fascinatie voor de oorlog vandaan die al in uw tienerfilms aanwezig is en die in uw hele oeuvre blijft opduiken?

SPIELBERG «Als kind haalde ik mijn kennis over de oorlog uit twee bronnen: Hollywood en de verhalen die mijn vader me vertelde. We woonden toen in Arizona, waar ze onafgebroken van die stroperig-heldhaftige oorlogsfilms op tv toonden. Daar ben ik mee opgegroeid en zo dacht ik ook dat het er in een oorlog toeging. Maar toen mijn vader me vertelde over zijn belevenissen met de luchtmacht in Birma, kreeg ik een ander beeld dat helemaal niet strookte met dat van Hollywood.»

- Over welke belevenissen vertelde uw vader?

SPIELBERG «Op een dag deden we een barbecue in de tuin; ik was toen een jaar of acht. Mijn vader was kippen aan het roosteren die zo hard bleven kleven dat hun vel eraf viel. Toen begon hij te vertellen, onverbloemd, over een B-52 bommenwerper die bij een noodlanding in de vlammen was opgegaan omdat hij te veel brandstof aan boord had. Twee van de inzittenden verbrandden levend en toen mijn vader wat later met de bergingstroepen de slachtoffers eruit probeerde te halen, moesten ze de lijken letterlijk van de wanden krabben. Dat was het hardste moment dat hij ooit doorstaan had. Na dat verhaal konden de Hollywood-prenten waarin de dood à la John Wayne heldhaftig en romantisch wordt voorgesteld, me niet echt beroeren.»

- Toch hebt u daarna films gedraaid als ‘Raiders of the Lost Ark’, waarin de oorlog allesbehalve waarheidsgetrouw wordt voorgesteld.

SPIELBERG «Dat klopt. Maar dat waren geen films die een ernstige voorstelling van de loopgraven wilden geven. Dat waren avonturenfilms.»

- Waarom hebt u die verhalen dan uitgezocht?

SPIELBERG «Dat waren gewoon sterke avonturenverhalen waarin de geschiedenis van geen enkel belang is. Ik heb toen ook andere thema’s aangeboord die wél meer historische relevantie hadden, zoals ‘The Color Purple’ of het kampendrama ‘Empire of the Sun’. En ik heb me toch ook maar aan films als ‘Schindler’s List’ en ‘Saving Private Ryan’ gewaagd. Films die voor mij een soort trap waren naar de echte geschiedenis.»

- Geschiedenis is toch meer dan alleen maar oorlog?

SPIELBERG «Oorlog is onze tweede natuur. Je kunt er niet aan ontkomen, kijk maar naar de nieuwsberichten. Tijdens de Vietnamoorlog drong hij tien jaar lang elke dag onze woonkamer binnen. Elke avond zaten we bij het eten aan het scherm gekluisterd, zoals motten door het licht worden aangetrokken; we konden er niet aan weerstaan, tot we het op den duur niet meer konden uitstaan.»

- Vietnam was de oorlog van uw generatie.

SPIELBERG «Inderdaad.»

- Maar u hebt er niet tegen geprotesteerd, u hebt er geen film over gemaakt.

SPIELBERG «Toen kon ik dat nog niet. En daarna hebben andere regisseurs Vietnamfilms gemaakt, stuk voor stuk geslaagde films, met als uitschieters ‘Platoon’ van Oliver Stone en ‘Hamburger Hill’ van John Irvin. De Vietnamfilms waren veel eerlijker dan de films over de Tweede Wereldoorlog. Ze kwamen voort uit immense woede en hopeloze vertwijfeling. En Vietnam eiste van die filmmakers absolute openheid, omdat het gros van het Amerikaanse publiek die oorlog als ooggetuige had meegemaakt.»

- Tijdens de Golfoorlog zagen we anders maar weinig beelden van opoffering. Het leek meer een videospelletje.

SPIELBERG «Dat is zo. Ik vond die televisieverslaggeving verkeerd. De journalisten waren veel te veel onder de indruk van het technologische raffinement van die oorlog. Het leek alsof je maar op een knopje hoefde te drukken om een bunker in de lucht te laten vliegen en de mensen die daarin zaten, zag je vanuit de lucht toch niet. En dan die Pentagon-verklaringen waarin men het had over ‘collateral damage’, bijkomende schade, terwijl het eigenlijk over slachtoffers ging! Nee, ik ben verre van trots op die oorlog.»

- Maar op Amerika’s rol in de Tweede Wereldoorlog ben je wel trots.

SPIELBERG «Ja.»

- En je noemt het een ‘noodzakelijke oorlog’. Hebt u de laatste tijd nog noodzakelijke oorlogen gezien? Die in Bosnië misschien?

SPIELBERG «Naar mijn mening is het daar nog min of meer binnen de perken gebleven. Niet te vergelijken met de slachtpartijen in Rwanda een paar jaar geleden: dat was een echte volkerenmoord, en daar hadden we eigenlijk iets moeten ondernemen. In veel gevallen is een oorlog noodzakelijk, ook nu nog. We hebben nood aan een morele leiding.»

- Morele leiding is nu net wat in Washington ontbreekt. De schuld daarvoor ligt voornamelijk bij president Clinton, een goede vriend van u en iemand die Hollywood meer gesteund heeft dan wie ook van zijn voorgangers. Een paar weken geleden nog hebt u hem bij u thuis ontmoet...

SPIELBERG «...voor een persoonlijk gesprek waarover ik niks zal loslaten. Over het privé-leven van de president laat ik me sowieso niet in het openbaar uit. Het volk heeft zijn vertrouwen in de staat verloren, een proces dat wellicht na het Kennedy-tijdperk ingezet is. De trots dat je tot een grote natie behoort, nam af en maakte bij veel mensen plaats voor cynisme. De Amerikaanse vlag heeft veel van zijn glans verloren; ze is door te veel leugens besmeurd.»

- U laat ze wel zeer demonstratief wapperen aan het begin en aan het einde van uw film.

SPIELBERG «Dat doe ik niet zomaar. Ik ben van oordeel dat heel wat toeschouwers de filmzaal binnenstappen met een soort jarennegentig-cynisme. Ik hoop dat jonge mensen aan het einde van de film die stars and stripes met meer respect gaan bekijken.»

- Denkt u dan dat het mogelijk is om een gezond patriottisme te doen heropleven?

SPIELBERG «Ik als filmmaker kan dat niet, maar ik zou graag zien dat mijn land zich opnieuw bezint over de waarden en principes die aan de grondslag liggen van een solidaire gemeenschap, die waarden die ten tijde van de wereldoorlog en ook nog tijdens het Kennedy-tijdperk leefden.»

Japanse kitsch

- Beschouwt u ‘Saving Private Ryan’ als een oorlogsfilm of als een anti-oorlogsfilm? Of houdt het onderscheid geen steek?

SPIELBERG «Er zijn oorlogsfilms die de verkoop van oorlogsleningen moesten stimuleren; dat waren propagandafilms vol kitsch en glamour, totaal onrealistisch. Na een film als ‘Saving Private Ryan’ moet je wel gek zijn om nog blindelings en vol begeestering de loopgraven te willen induiken.»

- Uw zoon, die dertien jaar oud is, hebt u verboden om naar de film te gaan kijken. Waarom?

SPIELBERG «Hij is nog niet in staat om zoiets te verwerken. Op je vijftiende mag je in veel Amerikaanse staten met de auto rijden. Als je daar oud genoeg voor bent, dan ben je volgens mij ook oud genoeg voor ‘Saving Private Ryan’.»

- U hebt ‘Saving Private Ryan’ aan oorlogsveteranen laten zien, en ‘Schindler’s List’ aan overlevenden van de holocaust. Waren de reacties erg verschillend?

SPIELBERG «De veteranen waren sneller bereid om naar ‘Saving Private Ryan’ te kijken. Veel overlevenden van de concentratiekampen kunnen ‘Schindler’s List’ niet aan. De holocaust was de vreselijkste misdaad uit de geschiedenis en de herinnering eraan is voor de meesten te erg. Al gaat het dan maar om een film, ze willen die episode niet nog eens opnieuw beleven. En degenen die de film wel uitgekeken hebben, zeiden me achteraf dat het in het echt nog veel erger was.»

- Wat vonden de oorlogsveteranen van ‘Saving Private Ryan’?

SPIELBERG «Ze zeiden dat hun ervaringen veel nauwkeuriger worden weergegeven dan in vroegere oorlogsfilms. Velen hebben een halve eeuw lang niet over de oorlog gesproken, tenzij eens op herdenkingsdagen. Maar nu vertellen ze er wel over, en ik ga me ook vaak mengen in de debatten op het Internet.»

- Stel dat u een ranglijst van uw films moet maken, welke was voor u dan de belangrijkste?

SPIELBERG «Nog altijd ‘E.T.’.»

- En niet ‘Schindler’s List’?

SPIELBERG «Met ‘E.T.’ heb ik de kracht van filmbeelden leren respecteren. Na die film was ik een andere regisseur. ‘Schindler’s List’ en ‘Saving Private Ryan’ hebben natuurlijk wel een grotere sociale weerklank dan mijn vorige films. ‘Schindler’s List’ heeft zelfs de normen veranderd: in Oostenrijk bijvoorbeeld moeten aspirant-politieagenten mijn film bekijken voor ze in dienst mogen treden.»

- Uw laatste films waren een soort eerbetoon aan de slachtoffers van de holocaust, de Amerikaanse slaven en de oorlogsveteranen. Is dat de rol die u in de toekomst voor uzelf weggelegd ziet, die van ‘Heilige Steven’, die de mensen waarschuwt en laat terugdenken aan het verleden?

SPIELBERG «Ik heb lange tijd in de overtuiging geleefd dat ik mijn toeschouwers maar één ding te vertellen had: vlij je neer in je bioscoopstoel en vermaak je. Na verloop van tijd heb ik begrepen dat ik de wereld meer te bieden had, al wil dat niet zeggen dat ik me op die ernstige thema’s wil vastpinnen.»

- Wat wordt uw volgende film?

SPIELBERG «‘The Geisha’, een Japanse versie van het assepoesterverhaal. Ik hou van de Japanse literatuur, van het theeritueel, de dansen, de kimono’s. Ik ben nu rijper geworden dan ten tijde van ‘The Color Purple’ en ik zal proberen niet al te veel in kitscherigheid te vervallen. Al wordt het hoedanook een behoorlijk kitscherige film.»

- U bent bezeten door cinema. Wat is er verder nog belangrijk voor u in het leven?

SPIELBERG «Dankzij mijn kinderen en mijn fantastische vrouw weet ik nu ook zonder draaiboek wie ik ben. En met elke nieuwe film die ik maak, leer ik iets meer over mezelf. Hopelijk betekent dat dat mijn beste films nog moeten komen.»

© Der Spiegel