Auteur Stefan Hertmans wordt vandat 70 jaar. Enkele weken geleden sprak Humo met zijn zoon.
(Verschenen in Humo op 22 februari 2021)
Pauwel Hertmans is in de wieg gelegd voor een leven met zacht leder en goud op snee: Stefan Hertmans, zijn vader, is één van de bestverkopende Vlaamse schrijvers, en Sigrid Bousset, zijn moeder, is als cultureel manager één van de invloedrijkste figuren achter de schermen van de literatuur. Zelf kiest hij voor de wereld van theater, filosofie en politiek: ‘Als ik een soort verbindingsfiguur kan worden in de politiek, is de cirkel rond.’
In 1979 kocht Stefan Hertmans een huis in het Gentse Patershol. Vele jaren later ontdekte hij dat er vóór hem een Vlaamse SS-officier had gewoond. Hij raakte gefascineerd door de geschiedenis van de man, ging op onderzoek, en bundelde zijn bevindingen in de schitterende roman ‘De opgang’. Stefans zoon Pauwel heeft even met zijn ouders in dat huis gewoond.
PAUWEL HERTMANS «We zijn verhuisd toen ik 2 jaar was. Veel weet ik er dus niet meer van. Al is er wel een beeld dat ik nog duidelijk voor me zie: het was nacht, er kwam licht door het venster en naast mij stond een stapel verhuisdozen, met daarop een rood lampje in de vorm van een paddenstoel. Het moet één van de laatste momenten geweest zijn dat we er woonden. En het is ook één van mijn eerste herinneringen.»
HUMO Heb je ‘De opgang’ gelezen?
HERTMANS «Ik heb het bijna uit. Ik ken de buurt goed: mijn halfzus Hanna en mijn familie aan vaderskant wonen nog in Gent, en bepaalde buren zijn vrienden gebleven. Ik weet dus goed waar het zich allemaal afspeelt. Met ‘Oorlog en terpentijn’ had ik dat ook. Ik heb mijn overgrootvader, over wie het boek gaat, nooit gekend, maar alles speelt zich af in het huis van mijn groteva, die daar nu nog steeds woont. Hij is onlangs 99 geworden.»
HUMO Ben je fan van je vaders boeken?
HERTMANS «Ik heb zijn oeuvre pas vrij laat ontdekt. ‘Oorlog en terpentijn’ was het eerste boek dat ik van hem las: ik was toen 18. Mijn vader heeft me nooit iets opgedrongen. Toen ik een jaar of 8 was heb ik hem tijdens het sjotten in de tuin eens vlakaf gevraagd: ‘Zou je het erg vinden als ik je boeken nooit lees?’ (lacht) Hij stelde me gerust: ‘Geen enkel probleem.’
»Ik was vroeger niet zo’n lezer. Literatuur was iets van mijn ouders en, zoals dat gaat bij kinderen, wilde ik niet met hetzelfde bezig zijn. Mijn focus lag meer bij film en theater. Mijn mama werkte toen al voor verschillende gezelschappen, waaronder Troubleyn, Needcompany en Victoria, en ze nam me minstens twee keer per week mee naar een voorstelling. Ik deed dat graag: ik vond in die gezelschappen een grote schoonheid terug. Niet per se op de scène – ik begreep de dingen vaak nog niet – maar wel achter de schermen en in de foyer. De euforie van die mensen na hun optreden: die fascineerde me enorm.»
HUMO Je moeder stond ook mee aan de wieg van de Brusselse literaire organisatie Het Beschrijf, wat later Passa Porta is geworden. In Humo zei ze: ‘Níét werken is een werkpunt voor mij.’ De enige voor wie ze het een tijdlang kalmer aan heeft gedaan, ben jij.
HERTMANS (glimlacht) «In mijn herinneringen is ze heel aanwezig, zeker tot ik een jaar of 10 was. Ze heeft hard gewerkt – nog steeds – maar als mama is ze er altijd geweest. Ze regelde haar werkschema zo dat er genoeg tijd was voor mij. Ik heb veel geluk met mijn familie.»
HUMO Ben je streng opgevoed?
HERTMANS «Niet in die zin dat er zware sancties volgden als ik eens iets verkeerds deed. Er werd vooral veel gepraat. Die gesprekken konden hoog oplopen, maar dat mocht.»
HUMO Waar hechtten je ouders belang aan?
HERTMANS «Aan eerlijkheid. Dat is voor veel ouders belangrijk, denk ik. Zonder eerlijkheid verlies je het contact met je kind. Ook aan samen genieten. We hebben veel gefeest, samen met vrienden. Zeker tijdens de lange zomers in de Provence, waar mijn ouders kort voor ik geboren werd een huis kochten in het dorp Monieux (waar het boek ‘De bekeerlinge’ zich afspeelt, red). Dat voelde aan als mijn eerste thuis.
»Op school moest ik mijn best doen. Dat vond vooral mijn mama belangrijk: met slechte punten moest ik niet thuiskomen. Ook mijn opa (Hugo Bousset, professor emeritus moderne literatuur, red.) hechtte veel belang aan een goed rapport. Mijn vader nam school een beetje filosofisch op: ‘Je zult je draai wel vinden.’»
HUMO Was je een goede student?
HERTMANS «Ik heb serieus gerebelleerd. Ik wilde gewoon niet mee. Mijn houding werd gevoed door het artistieke milieu waarin ik me bewoog: veel mensen in die wereld nemen op hun 15, 16 jaar afstand van exacte vakken als wiskunde of wetenschappen. Als ik een onvoldoende had, zeiden ze: ‘Ach jongen, dat maakt totáál niet uit.’ Zulke reacties kwamen bij mij, als rebelse puber, heel gelegen (lacht).
»De rebellie heeft een paar jaar geduurd. Op den duur was het een vicieuze cirkel: het begon zo’n grote rol te spelen in het contact met mijn mama dat mijn afkeer van school nog groter werd. Maar ik kijk er niet met spijt op terug. Ik kan goed de positieve uitkomst van dingen zien. Door zo’n rebelse periode kun je karaktertrekken ontwikkelen die je later verder brengen. Het is ook niet echt abnormaal om in je tienerjaren een afkeer te hebben van school. Wat niet wil zeggen dat ik het iedereen aanraad (lacht).»
HUMO Waar rebelleerde je zo tegen?
HERTMANS «Ik vond de middelbare school heel intens. Ons schoolsysteem houdt jongeren meer dan voltijds bezig: overdag naar school, ’s avonds en in het weekend studeren. Je moet vanaf een jaar of 14 al erg goed zijn in timemanagement om nog tijd te hebben voor een hobby of een lief. Bovendien heb je geen idee van het wáárom, het idee dat erachter schuilt. Je moet goede punten halen voor dingen waarvan je niet weet waarom je ze aan het studeren bent. Neem Latijn. ‘Dat helpt je bij je talenkennis.’ Ja, so what? Ik dacht: ik red me met Engels, dus wat moet ik met Latijn? Ik besefte pas achteraf hoe dat vak me hielp bij mijn vorming.
»Voor mij miste er een groter idee, iets inspirerends, en dan komen we bij wat me vandaag heel erg bezighoudt: filosofie. Filosofie wordt bekeken als een niche, een vak dat je kunt kiezen als je gaat studeren. Terwijl het, in mijn ogen, over de essentie gaat. Over existentiële, universele thema’s en waarden die al eeuwen meegaan. We kunnen daar zoveel uit leren. Filosofie maakt een verbinding tussen alles.
»Om nog even terug te komen op het secundair onderwijs: ik vond het altijd raar om na de les geschiedenis de klas fysica binnen te komen. Dat was een andere wereld. Terwijl die vakken wel degelijk verbonden zijn. Filosofie laat ons uitzoomen, en dan zie je in plaats van ingewikkelde formules een discipline die duizenden jaren heeft afgelegd, van de presocratische filosofen tot bij ons. Het onderwijs spreekt graag over kapstokjes, terwijl ik geloof dat er één hele grote kapstok is waar alles aanhangt, maar net die wordt niet meegegeven. Ik begrijp wel dat je tieners niet kunt overladen met filosofie, maar net zo goed vind ik dat ze die andere disciplines ook niet tot in detail moeten meekrijgen.»
HUMO Heb je zelf filosofie gestudeerd?
HERTMANS «Betrapt! (lacht) Ik ben er nog maar net mee gestart: ik ben in september begonnen aan de VUB. Als werkstudent, ik volg de lessen in avondonderwijs. Het is een iets latere roeping. Op mijn 18de had ik geen idee wat ik wilde.»
HUMO Wat heb je toen gedaan?
HERTMANS «Kunstwetenschappen in Gent. Ik ging zo vaak met mijn mama naar het theater en met mijn vader naar musea, dat het een logische keuze leek. Maar het was niet wat ik ervan had verwacht. Wat me zo boeide, was de emotie en de drive van kunstenaars, de maatschappelijke opofferingen die ze maken, hoe ze zich isoleren om met hun kunst bezig te zijn. Maar ik kwam terecht in een academische wereld. Ik kreeg een gigantisch overzicht van de schilderijen van het begin van de schilderkunst tot vandaag. Die moest ik herkennen. In de musicologie moest ik alle datums van de stukken kennen. Of het me al dan niet interesseerde, maakte niet uit. Dat was niet waar ik naar op zoek was. Ik ben er na een jaar mee gestopt.
»Achteraf gezien was het, na mijn schoolmoeheid van het middelbaar, misschien beter geweest om een jaar vrijwilligerswerk of stage te doen, maar goed. Ik heb er geen spijt van. Ik heb tijdens dat jaar de mensen van Kuiperskaai leren kennen, een jong kunstenaarscollectief. Ik raakte met twee van hen aan de praat en we voelden snel: hier gebeurt iets, dit wordt een intense vriendschap. We begonnen ook samen te werken en richtten een vzw op. Ik hield me bezig met het zoeken van partners en hielp bij de productie, om dingen aan te voeren voor de acteurs. De theaterwereld ging weer voor me open. Ik vond alles wat ik destijds bij mijn ouders had gezien terug bij leeftijdsgenoten, en ik was bijna euforisch dat die liefde ook bij mijn generatie bleek te bestaan. Mijn betrokkenheid is langzaam uitgegroeid tot de rol van dramaturg en regieassistent. Ik werd een soort manusje-van-alles, en daar voelde ik me goed bij. Na vijf jaar stopte de groep, maar ik denk dat we er vandaag allemaal tevreden op terugkijken. De oprichters zijn nog steeds mijn allerbeste vrienden.»
HUMO Wat deed je na dat jaar kunstwetenschappen?
HERTMANS «Ik had nog steeds geen idee wat ik wilde gaan studeren. Uiteindelijk heeft mijn opa ‘gekozen’. We gingen naar een opendeurdag. Hij zag het opleidingshoofd journalistiek en zei: ‘Dat ziet er mij een degelijke mens uit, doe dit maar’ (lacht). Ik heb naar hem geluisterd. En hoewel ik voor mezelf geen toekomst zie in de journalistiek, heb ik geen spijt van de studie: ze heeft mijn analytisch vermogen gestimuleerd.»
SPELEN MET LEGO
HUMO Je hebt na je studies altijd in de cultuursector gewerkt.
HERTMANS «In 2020 werd ik benaderd door Movedbymatter, een jong, artistiek gezelschap. Ze vroegen of ik wilde meewerken als uitvoerend producent. Ik had tijd en ruimte en ben er mee ingestapt.
»Sinds 2016 ben ik ook betrokken bij Cinemaximiliaan, een organisatie die zich richt op mensen die de voorbije jaren in ons land zijn aangekomen. We nodigen hen uit om samen met Belgische en internationale kunstenaars mee te werken aan filmprojecten. Het mooie aan Cinemaximiliaan is de echtheid. Mensen die een maand langs grenzen hebben moeten zwerven om hier te raken, en vervolgens een verhaal willen brengen in een film, dat is zot. Ze hebben dat verhaal écht meegemaakt, je voelt de authenticiteit, de emoties. Onze organisatie is een mooie mengeling van mensen en culturen.»
HUMO Hoe groot is de impact van corona?
HERTMANS «Heel groot. Cinemaximiliaan is een open huis, iedereen liep er vroeger vrij naar binnen en buiten, maar dat kan nu niet meer. Dat is moeilijk voor ons, maar zeker ook voor de mensen in onze samenleving die het nu sowieso al moeilijk hebben. Sommigen zijn hier maar pas aangekomen, en stoten al meteen tegen een bureaucratisch systeem met een kluwen van instellingen. Niet dat Cinemaximiliaan hen daar actief in ondersteunt, dat is niet de rol van onze organisatie, maar we verleggen de aandacht naar schoonheid, vriendschap en hoop. Dat is voor veel mensen heel waardevol. Mensen blijven vaak lang betrokken, ook nadat ze hun papieren hebben gekregen.
»Er wordt nu vooral online georganiseerd, maar dat is niet hetzelfde. Je moet ook maar in de gunstige positie zitten dat je een goede computer en een internetverbinding hebt. Dat is een zaak voor het beleid: internet is stilaan een basisbehoefte geworden, in deze tijden van isolement even onmisbaar als drinkwater.»
HUMO De cultuursector stond de laatste jaren onder druk. Merk je daar veel van?
HERTMANS «Ik voel vooral dat er een spanning is ontstaan tussen artistieke vrijheid en politieke correctheid. Het is belangrijk dat kunstenaars zich kunnen blíjven uitlaten over onderwerpen als identiteit en andere culturen, zónder het verwijt te krijgen dat het niet aan hen is om zulke uitspraken te doen. Anders ontstaat er een gecrispeerde cultuur met regels over wat wel en niet mag. Dat staat haaks op de kunstwereld, die net inclusiever wil zijn, een spiegel van de samenleving.
»Tegelijk is er ook, meer dan vroeger, een schandaalcultuur ontstaan. Akkoord, sommige mensen moeten worden terechtgewezen voor hun ongepaste gedrag. Maar ik heb vragen bij de manier waarop dat soms gebeurt. Moet een proces via de media worden gevoerd?»
HUMO Doel je op Jan Fabre, die na de #MeToo-bom in 2018 door een aantal vrouwelijke performers werd beschuldigd van seksueel grensoverschrijdend gedrag?
HERTMANS «Ik spreek me niet graag uit over specifieke zaken. Want dat is net mijn punt: zodra je je ergens over uitspreekt, duwt men je meteen in een bepaald kamp. Iemand die een trial by media afkeurt, is zogezegd tegen de aanklagers. Niet dus. De aanklagers moeten een veilige plek krijgen om te worden gehoord, en dat is niet in de pers. Die speelt soms een kwalijke rol, door te hengelen naar smeuïge verhalen.»
HUMO Is de berichtgeving rond de #MeToo-schandalen aangekomen in de sector?
HERTMANS (knikt) «Het heeft een grote impact gehad, tot op vandaag. Maar het heeft wel gezorgd voor bewustwording en verandering.»
HUMO En nu komt daar nog de coronacrisis bovenop.
HERTMANS «Gelukkig zie ik rond mij dat artiesten weer aan het creëren zijn. Ze repeteren met het oog op een première post-corona. Dat biedt hun hoop, want het is jammer dat ze op dit moment niet voor het publiek kunnen staan.»
HUMO Het valt op dat je je telkens engageert bij beginnende organisaties.
HERTMANS «Dat is bewust. Ik was als kind al geboeid door het opbouwen van dingen. Ik kreeg graag Lego, maar eens het in elkaar zat, deed ik er niks meer mee. Dan mocht iemand anders ermee spelen. Ik voel er momenteel weinig voor om in een gevestigd instituut te stappen, om iets verder te zetten met een uitgetekend beleid, waar weinig marge is om dingen te veranderen.
»Ik geloof heel erg dat je als mens in de wieg bent gelegd om bepaalde dingen te doen, en dat je je daar moeilijk tegen kunt verzetten. Dat is intuïtie: zaken die je onbewust sturen, waar je vanzelf over begint na te denken als je alleen bent. Bij mij is dat: beleid. Dat heeft er altijd ingezeten. Ik was een jaar of 10 toen we op vakantie gingen naar een prachtig hotel in het Zwarte Woud in Duitsland. Ik dacht niet aan de speeltuin of aan pingpongen met mijn vader, ik was alleen maar bezig met de vraag: hoe wordt dat hier allemaal georganiseerd? Bij Kuiperskaai begon ik automatisch zaken te structureren. Ik had ook kunnen ambiëren om acteur te worden, maar dat was niet wat me bezighield. Ook over politiek denk ik graag en veel na. Zonder te gaan foeteren op een bepaalde politicus of partij. Ik denk liever neutraal: waarom zitten de zaken zo in elkaar?»
PRILLE LIEFDE
HUMO Heb je politieke ambities?
HERTMANS «Ja. Weliswaar zonder kleur te kiezen. Ik ben geen uitgesproken liberaal, socialist of nationalist. Ik vind al die stromingen nogal twintigste-eeuws. What’s in a name? Uiteindelijk zijn het allemaal democratische partijen met een centrum en een linker- en rechterflank. Alleen vindt de ene dat het een beetje zus moet en de andere dat het een beetje zo moet. En allemaal hebben ze, op de extreme partijen na, een punt. Hoe moet je daar dan tussen kiezen? Een politiek van projecten, gericht op actuele problemen, vind ik veel interessanter. Bijvoorbeeld een ecologische partij die zich volledig focust op het klimaat en zich als enige doel stelt dat probleem op te lossen.»
HUMO Doen onze huidige politici het goed?
HERTMANS «Ik heb daar mijn bedenkingen bij. Kijk naar de harde, onderkoelde sfeer in ‘Villa Politica’. Of open Twitter: dan weet je het wel. Zelfs de meest ervaren politici doen mee aan het gevit op sociale media. Laat het toch passeren! Je ego wegcijferen is net het eerste wat je moet doen als je in de politiek gaat. Het beginsel voor elke politicus zou de socratische liefde moeten zijn: die begint bij de liefde die je voelt voor je naasten. Die moet je als politicus kunnen omzetten in liefde en engagement voor iederéén. Mochten alle politici die denkoefening maken, zouden we veel verder staan dan nu, met telkens een nieuwe hetze op sociale media. Het is begrijpelijk dat ook de bevolking dan mee afglijdt in sneren en schelden.»
HUMO Hoe vind je de aanpak van de coronacrisis?
HERTMANS «Onze premier hamert op eendracht, en hij heeft gelíjk. Alleen samen kunnen we hier door. Maar wat gebeurt er? De ene neemt het op voor de handelaars, de andere voor de bejaarden en nog een andere voor de jeugd. Ze hebben allemaal gelijk, maar je kunt die dingen niet allemaal afzonderlijk bekijken, zo zaai je verdeeldheid.
»In deze tijden van fake news en Trump moeten we de grootste gezondheidscrisis in honderd jaar zien op te lossen. Dat kan alleen lukken met globale solidariteit en internationale samenwerking tussen de farmabedrijven, wetenschappers en politici. Maar wat zien we? Gekibbel over de vaccins.»
HUMO Heeft de democratie haar beste tijd gehad?
HERTMANS «Dat is een zware, maar terechte vraag. De onvoorwaardelijke roep om vrijheid is tegenwoordig zo overheersend dat ze de democratie zelf aan het ondergraven is. Als we de democratie een nieuw elan willen geven, moeten we oppassen voor demagogie. Kijk maar naar wat er onlangs in Amerika gebeurde, toen Trump-aanhangers het Capitool bestormden. Democratie draait niet om ‘mijn totale vrijheid’, maar is altijd een vorm van gedeelde vrijheid en verantwoordelijkheid.
»In ons land worden om de vier jaar ministers aangesteld in domeinen waarin ze vaak niet thuis zijn. Ze krijgen een kabinet ter ondersteuning en kiezen zelf wie daarin zit. Ik zou het veel interessanter vinden mochten er boards of experts bestaan, waarin onafhankelijke experten zetelen, die dan actief meedenken over goed beleid.»
HUMO Je denkt veel over zulke dingen na, hè?
HERTMANS (glimlacht) «Het voorbije semester filosofie is intellectueel heel voedend geweest. Ik zou het iedereen aanraden. Mochten we allemaal elke dag een half uur filosofie lezen, zou dat een grote impact hebben op onze maatschappelijke en politieke betrokkenheid. De wereld kan geen betere plek worden zonder wakkere, actieve burgers die zich engageren.»
HUMO Je vriendin, Carmien Michels, is schrijfster en performer. Deelt zij jouw inzichten?
HERTMANS «We weten waarover gepraat (glimlacht). Carmien is net als ik heel betrokken. We zijn kritisch in onze gesprekken, we houden elkaar scherp. Er is een stevige grond van vertrouwen, waardoor we het grondig oneens kunnen zijn.
»We hebben elkaar één week voor de eerste lockdown in maart ontmoet. Eigenlijk is dat een zegen geweest. Niemand wist hoe lang de lockdown zou duren, en wij wilden onze prille band niet voor onbepaalde tijd verbreken. We hebben beslist om samen in hetzelfde appartement te verblijven, uiteindelijk twee maanden lang, terwijl we elkaar nauwelijks kenden. Het was een wonderlijke tijd.»
HUMO Ze is zes jaar ouder. Merk je dat in jullie relatie?
HERTMANS «Ik ben er niet bewust mee bezig, nee. Al heeft ze me wel al veel geleerd: vertrouwen hebben in de liefde, gevoeligheden durven delen. Door de pandemie zijn we vaak met z’n twee. Dat is heel intiem en zuiver. Geen etentjes, feestjes of concerten.
»Ik heb haar nog maar twee keer zien optreden, sereen maar vol overgave. Gelukkig kent ze veel gedichten uit het hoofd, die ze me dan influistert.»
HUMO Je bent met veel bezig: theater, filosofie en politiek. Waar ligt je toekomst?
HERTMANS «Ik zie filosofie als een basis voor het denken, maar ik ben iemand die graag onderneemt. Ik wil mijn analytisch denken graag in de praktijk een plaats kunnen geven. Mijn ambitie: binnen de politieke wereld onderwerpen globaler bekijken, vanuit de filosofische theorie. Een soort verbindingsfiguur zijn tussen verschillende thema’s, net zoals ik ook deed als dramaturg in een theatergezelschap. Als ik zoiets kan bereiken in de politiek, zou de cirkel rond zijn.»
