De mailbox van Arnon Grunberg: ‘Antikolonialisme is sexy en antisemitisme al lang niet meer’

Arnon Grunberg richt elke maand het woord tot een markante figuur uit het nieuws en geeft gratis advies.

Beste Frank-Walter Steinmeier,

Kunst is een serieuze zaak in Duitsland. Een erfenis van de romantiek. De Nederlandse Duitslanddeskundige Frits Boterman noemde zijn magnum opus ‘Cultuur als macht’. Geen wonder dat u, als president van Duitsland, hebt gesproken bij de opening van de wereldberoemde Documenta in Kassel. U deed dat aarzelend, u begon zo: ‘Ik zal eerlijk zijn, ik was er de afgelopen weken niet zeker van dat ik vandaag bij u zou zijn.’ De reden voor uw aarzeling was met name het kunstwerk ‘People’s Justice’ van het Indonesische kunstenaarscollectief Taring Padi. Delen van dat kunstwerk zouden antisemitisch zijn, al was dat het collectief zelf niet opgevallen.

De Duitse pers – FAZ, Süddeutsche, Die Zeit, Der Spiegel – was eensgezind over de vraag of het kunstwerk antisemitisch zou zijn: uiteraard. Hooguit was men ermee bezig hoe het zover is kunnen komen. Een man met gebedslokken, rood doorlopen ogen, vampiertanden en de runentekens van de SS op een hoge hoed: hij zou, minus de SS-tekens, zo uit Der Stürmer kunnen komen.

In Nederland en België werd het werk anders beoordeeld. De Volkskrant zwijgt vooralsnog, maar voor menige Nederlander is Duitsland een aardige vakantiebestemming, een land van heuvels en curryworst, maar politiek en cultureel gezien ligt het even ver weg als Siberië. De NRC berichtte verbaasd: ‘Een piepklein detail op het metersgrote schilderij wordt nu als aanstootgevend gezien.’ Oftewel, waar maken de Duitsers zich druk om? Veerle Vanden Bosch schreef wat neutraler in De Standaard: ‘Het management van Documenta en Taring Padi hebben benadrukt dat ze tegen alle vormen van racisme zijn en debat en verbinding willen stimuleren.’ Ja, debat en verbinding.

Toegegeven, een enkel artikel in Die Zeit, van Claas Oberstadt en Tobias Timm, was voorzichtiger: het antisemitisme zou zeker niet de onderstroom van Taring Padi zijn. Maar dat heeft ook niemand beweerd. Het ging erom dat de Jood werd voorgesteld als symbool van kapitalisme, imperialisme en militarisme. En zelfs in dat zeer genuanceerde artikel werd gesteld dat er in het collectief een antisemiet moet zijn binnengedrongen, maar dat het goed mogelijk was dat die persoon het collectief al lang heeft verlaten.

Der Spiegel stelde het probleem op scherp. Op een spandoek stond te lezen dat de Indonesische curatoren zich niets zouden aantrekken van de Duitse ‘integratiepolitiek’ en van de vraag hoe je je in een ‘wit instituut’ moet gedragen.

Het punt is, en dat gaat verder dan deze Documenta, dat in veel progressieve kringen het probleem van het antisemitisme als een witte gevoeligheid wordt gezien en de Jood, stiekem of minder stiekem, wordt beschouwd als het fundament van het witte instituut. De Jood, die nog niet zo heel lang geleden in Europa door witte mannen en vrouwen, die het christendom al dan niet hadden afgezworen, werd vermoord, blijkt nu witter dan wit. En de moord op de Joden een wit detail of nog erger, een samenzwering om de Jood nog machtiger te maken dan hij voorheen al was. Je hoeft niet overgevoelig te zijn voor antisemitisme om dat allemaal niet zo erg aangenaam te vinden.

Op zijn best kun je zeggen dat hier culturen met elkaar botsen. In Indonesië geldt het kunstwerk als onomstreden, in Adelaide ook, daar heeft het gehangen, en in veel West-Europese landen mag het antikolonialisme best overgoten worden met een antisemitisch sausje, want waar gehakt wordt, vallen spaanders, zullen we maar zeggen. Maar in Duitsland, waar Documenta niet helemaal in het reine is gekomen met haar eigen naziverleden, ligt het gevoeliger.

Het onbegrip of het stilzwijgen in de vooruitstrevende pers in de Lage Landen is niet meer dan logisch. Antikolonialisme is sexy en antisemitisme al lang niet meer. Als witter dan wit heeft de Jood zijn recht op gevoeligheden verloren, ook als het recente verleden boekdelen spreekt.

Daarover ging volgens mij uw toespraak. En daarover had het debat moeten gaan, maar waar het onderscheid tussen Israëli en Jood al te ingewikkeld is, kan een debat natuurlijk niet plaatsvinden. Hooguit kun je zeggen: Indonesië heeft andere vijandbeelden en gevoeligheden. Waarmee ook niets is gezegd.

Een nuchtere commentator in Der Spiegel stelde terecht dat ook slechte kunst kunst is, en zelfs antisemitische kunst is kunst. Gewoon laten hangen, vond Tobias Rapp, die de esthetische waarde voorts vergeleek met uitwassen uit de jaren 70.

Daarmee is een ander probleem vastgesteld. Dat in naam van het antikolonialisme slechte kunst niet slechte kunst wordt genoemd, maar verfrissend, omdat zij antikoloniaal zou zijn. Het oude paternalistische kolonialisme, maar dan anders geformuleerd.

Het ga u goed.

Ik ga een novelle schrijven over een progressief kunstenaarscollectief, niet uit Indonesië, maar gewoon uit Hasselt of Aalst.

Arnon Grunberg