Heleen Debruyne: ‘Heeft Tom Lenaerts de kritiek op ‘Twee zomers’ ook niet een beetje over zichzelf afgeroepen?’

Heleen Debruyne is schrijfster, columniste en feministe.

Een vrouw – een meisje nog – ligt zwaar gedrogeerd op een bed, naakt, de ledematen slap. Ze is net verkracht door twee jonge, dronken mannen. Nog twee andere jongemannen stonden in de slaapkamer, vol ongemak maar zonder de morele rechtschapenheid of de daadkracht om in te grijpen. Eentje van hen had toevallig een camera vast, tijdens de verkrachting zette hij die niet uit.

Dat is de kern van ‘Twee zomers’, de fictiereeks van Tom Lenaerts en Paul Baeten, de gebeurtenis die een hele vriendengroep zal tekenen. Een reeks over een verkrachting, net nu de kranten vol staan met verhalen over grensoverschrijdend gedrag: het stond in de sterren geschreven dat daar kritiek op zou komen. Het kan niet dat verkrachting als entertainment wordt gebruikt, wordt er geschreven, ‘Twee zomers’ is het zoveelste bewijs dat we in een rape culture leven. En wordt er niet te veel ingezoomd op de emoties van de daders en te weinig op die van het slachtoffer? De daders worden in deze reeks zelf als slachtoffers neergezet! Tja, heeft Tom Lenaerts de kritiek ook een beetje over zichzelf afgeroepen, met zijn uitspraak dat hij ‘nuance wil brengen in het MeToo-debat’? Wat valt er in godsnaam te nuanceren aan een groepsverkrachting?

Geen verrassing

Ik begon dan ook met de nodige reserve te kijken. Seksueel geweld wordt al te vaak gebruikt als gratuit entertainment, in klassiekers als ‘Blow Up’ van Michelangelo Antonioni, in bingewaardige reeksen als ‘Game of Thrones’. Wanneer er zonder zinnige reden plots wordt betast of verkracht, gewoon, omdat je dan een tiet in beeld mag brengen, dan normaliseer je inderdaad seksueel geweld. Maar in ‘Twee zomers’ is de verkrachting en de gevolgen daarvan net het uitgangspunt van het verhaal – dat is geen normaliseren, maar bevragen. Voor sommige slachtoffers van seksueel geweld zal de reeks waarschijnlijk te pijnlijk zijn om te bekijken, maar ze weten in elk geval op voorhand dat het geweld het thema van de reeks is en zullen er niet, zoals in zo veel andere fictie, door verrast worden.

En ja, de daders komen uitgebreid in beeld. Het filmpje van die verkrachting wordt dertig jaar later gebruikt om hen te chanteren. De mannen reageren daar nogal slachtofferig op, met veel angst voor het verliezen van hun maatschappelijk aanzien maar weinig schuldbesef of oprechte pogingen om zich in de verkrachte vrouw in te leven. Een kwalijke reflex. Maar willen de makers van de reeks hiermee zeggen dat de daders niet schuldig zijn? Dat de verkrachting niet slecht was? Ik denk het niet. De reactie van de mannen is verwerpelijk maar helaas wel realistisch: kijk maar naar hoe echte daders zich voor de rechtbank of in de pers verweren. Van oprecht schuldbesef is er zelden sprake. Ze waren jong, ze waren dronken, het was niet de bedoeling, ze wilden geen kwaad aanrichten, het is al lang geleden, en vroeg ze er eigenlijk niet ook een beetje om? De mannen worden zo laf en angstig spartelend neergezet, dat ik weinig sympathie voor hen kon voelen.

Kwalijk groepsgedrag

De reeks lijkt er ook op te willen wijzen dat er gradaties zijn in schuld, dat de jongeman die te laf was om in te grijpen een andere positie heeft dan de verkrachters. Persoonlijk vind ik dat ze allemaal een zware morele verantwoordelijkheid dragen, voor een rechtbank zou de ene inderdaad een zwaardere straf krijgen dan de andere.

Maar de kracht van ‘Twee zomers’ is net dat de reeks laat zien wat er aan die groepsverkrachting voorafgaat. Hoe de sfeer in een héle groep tot grensoverschrijdend gedrag kan leiden. Ongepaste seksueel getinte of vrouwonvriendelijke grappen, haantjesgedrag onder de mannen, kleine vernederingen waar ze elkaar aan onderwerpen: dat houden ze met z’n allen in stand, daar dragen ze allemaal een verantwoordelijkheid. Als we willen begrijpen hoe grensoverschrijdend gedrag op de werkvloer en daarbuiten zo alomtegenwoordig kan blijven, moeten we kwalijk groepsgedrag leren begrijpen. En moeten we leren om onze eigen positie, ons eigen zwijgen, kritisch te bekijken. Daar kunnen die pijnlijke groepsscènes in ‘Twee zomers’ sommige kijkers misschien bij helpen.

Volmaakt is de reeks niet. Het slachtoffer mist diepgang. Als ik Lenaerts was, had ik ook een vrouwelijke auteur betaald. Maar ‘Twee zomers’ is lang niet zo problematisch als de kritieken doen vermoeden. En bovendien: moet commerciële fictie onze maatschappelijke problemen oplossen? Of is het al heel wat als we voorzichtig op onze tekortkomingen worden gewezen?

(DM)