‘In de cultuurbijbel waarin Brel, Claus of Yourcenar elk een hoofdstuk vullen, is Johan Anthierens een smakelijke voetnoot gebleven’

We zijn Johan Anthierens niets verschuldigd, behalve dit: het vellen van verdicten met veel tierelantijnen, maar weinig omwegen. Zeker aangaande hemzelf. Zodoende: die documentaire over hem? Getiteld ‘Niemands meester, niemands knecht’? Dat was geen documentaire, maar een geteleviseerd liber amicorum, terwijl driekwart van de pratende koppen nooit zijn vrienden waren en hem vandaag met de nek zouden aankijken. Hun huidige roem bleek echter belangrijker als selectiecriterium dan hun destijdse band met het onderwerp. Het zegt veel over ons huidige mediabestel en hoe je zo’n docu vooraf moet pitchen om hem überhaupt te mogen maken.

Tussen de getrouwen passeerden dus zát opportunistische vleiers en schaamteloze aaseters, en een enkeling die helemaal niets had uit te vreten in de schaduw van dit wankele praalgraf. Maar allen leken wel verlekkerd op de afstraling van dat ene etiket: ‘Niemands meester, niemands knecht’! Zo dient blijkbaar de lijfspreuk te heten van iedere stoere, ongebonden eenling die het opneemt tegen de godganse wereld en haar middelmatigheid. Hij overwint of hij gaat glorieus ten onder, maar in beide gevallen is hij een held.

Voor hetzelfde geld kun je hem echter zien als een solitaire sukkel die zijn bindingsangst verkoopt als levensfilosofie, en die zodoende geen eeuwig kerstekind blijkt te zijn, maar een hardleerse puber met grootheidswaan. Je moet al erg bourgeois zijn om de bourgeoisie aan te vallen met je pen, denkend dat je daarmee een omwenteling begint – alleen een salonrebel start zijn revolutie met het uitmesten van de salons die hij frequenteert. Zoiets is niet subversief of dapper. Het is de ultieme burgermansromantiek.

Anthierens was daar zelf een puik voorbeeld van. Ik ook. U ook. Bij een echte revolutie zoeken mensen als wij als eersten dekking. En bij een echte onthoofding vallen we brakend flauw.

Tegelijk trap ik nu zelf ook in een valstrik die de erfenis van Anthierens vertekent. Nee, zijn lijfspreuk hield niet in dat hij zomaar naar alle kanten tegelijk evenveel munitie verschoot, en dat de slotsom van al die kanonnades één grote, vertederende stilstand was. Een gestolde circusact waarbij, door simpele nevenschikking, ieder van die in de lucht gehouden borden voor hem even belangrijk was als bron van irritatie. ‘Van koningshuis tot winterteen – wat kon die Johan toch prachtig foeteren!’ Zo luidt de leugen die hem castreert. Ze moet verzoeten tot verhullen dat hij Rechts Vlaanderen nog meer viseerde dan kerk- en andere vorsten, en dat zijn jeugd, opvoeding en naaste familie daar het zwartste kruit voor hebben geleverd. Wie dat oordeel wil ontkennen, vloekt tegen de omstandige voorwoorden die hij schreef in ‘De VlaamSSche Kronijken’ en ‘Het Vlaams Blok ’38-’88. Het verdriet van Vlaanderen’, van de betreurde Hugo Gijsels en kompanen.

Jazeker, Anthierens fulmineerde ook tegen uitwassen van linksige kwezels en wereldverbeterende pastoors-zonder-god. En hij zou dienaangaande ook nu zijn hart ruimschoots kunnen ophalen. Maar dat er in zijn schotschriften geen enkele hiërarchie zou schuilen, is een al te welkome smoes voor de rechtsige kwezels die normaliter juist ‘het ontbreken van een pikorde der waarden’ bestrijden. Omdat zoiets onduldbaar postmodern zou zijn, en zelfs de neergang zou inluiden van de hele Europese cultuur – zoals zíj die zien althans.

LIPPENDIENST

Laten we hier al eens mee beginnen. Het motto ‘Niemands meester, niemands knecht’ past niet in het schoentje van al wie in loon- en dus lippendienst door het leven gaat. En al zeker niet voor wie speechschrijver en kabinetschef is van onze duurst betaalde en vaakst over het paard getilde politicus, Jan Jambon. Ik heb het over diens letterlijke rechterhand, Joachim Pohlmann.

Tevoren was hij, als hondstrouwe conservatief, al jarenlang zowel de pennen- als hielenlikker annex favoriete afblafpaal van Bart De Wever. Deze is zelf – ik herhaal het graag, ieder dier heeft zijn eigen schietgebed – de parttime burgemeester van de tweede grootste stad van België en de voorzitter-voor-het-leven van de tweede grootste partij van de grootmacht Vlaanderen. Over hem liep de voorbije weken op de VRT een driedelige serie, terwijl hij nog niet eens dood ís. Wat moet dat worden als hij echt zijn kaas laat? Een serie van vijf jaargangen op Disney+?

Men noemt Pohlmann ook weleens ‘onze echte minister van Cultuur’, wat iedereen die geeft om kunst nog minder geruststelt dan wanneer Jambon alsnog zelf de plak zou zwaaien. In al zijn columns – ook als hij ze ondertekende met andermans naam – en in alle interviews naar aanleiding van zijn twee romans zwoer Pohlmann immers bij een Vlaamskiljonse cultuuroorlog naar Amerikaans-Republikeins model. Daarbij staat de kunst noch de kunstenaar centraal, wel hun beider instrumentalisering om het eigen politieke wereldbeeld erdoor te drukken en alle andere visies in de vangrail te rijden. Kortom, die Pohlmann is echt iemand van wie je denkt: hé, laten we hém eens vragen wat hij vindt van Johan Anthierens! Temeer omdat hij bij het ter ziele gaan van De Zwijger nog in de wegwerpluiers lag.

Als aankondiging van de serie koos de VRT-site ook uit Pohlmanns bijdrage een stijlbloem om kijkers te lokken. ‘Anthierens was iemand die met zijn pen op een zeer gevatte manier de Vlaamse samenleving kon ontleden.’ Geef toe: als zich hier geen tweede Hendrik Conscience aandient, indien al geen tweede Paul van Ostaijen, dan weet ik het ook niet meer! Maar zulk gratuit geslijm zou Anthierens wellicht minder hebben ontstemd dan Pohlmanns duistere meesterwerk. Geen roman of quote, maar een internetcampagne met woord en beeld.

MA, MA, MARRAKESH

Hoe herken je een nationalistische partij? De propaganda-afdeling is tien keer groter dan de studiedienst. Pohlmann stond ook daar mee aan het hoofd toen zijn club, de Nieuw-Vlaamse Elite, zichzelf twee jaar geleden uit de federale regering knikkerde vanwege het zogenaamde Marrakeshpact.

Door zijn niet-bindende karakter leverde dat pact tot vandaag geen bal verschil op, zoals alle criticasters vooraf hadden voorspeld. Pohlmann en zijn zetbazen hadden daarentegen wijd open grenzen voorspeld, en chaotische hordes van ongewenste gelukszoekers, aspirant-verkrachters, wannabe-aanslagplegers… Geprangd tussen de vleespotten van de macht en de vrees voor stemmenverlies aan concurrent Vlaams Belang, bedacht Pohlmann een campagne die de eigen coalitiepartners te elfder ure moest chanteren om het pact niet te tekenen. Zijn campagne kan niet anders worden omschreven dan als communicatieve smeerlapperij. Ze ontplofte godlof meervoudig in zijn eigen handen.

De N-VA besloot al na een kwartier om ze terug te trekken. Dat is op zich nog steeds een vast onderdeel van hedendaagse kruistochten: je excuseert je luidkeels voor de ontstane commotie, terwijl die gewoon lekker voortettert op het net. Je betoont je zelfs verontwaardigd als iemand er toch nog naar durft te verwijzen. Totdat een handvol Vlaams Belangers je gemanipuleerde beelden en fascistoïde slogans doodleuk overneemt, met hun eigen logo erop, en zie! Ze passen naadloos in hún repertoire van vreemdelinghaat en leugens tegen alles wat on-Vlaams wordt geacht.

Ik heb nog nooit een partij zo’n grote gratis campagne weten uitrollen voor een concurrent. En het debacle werd nog groter. De N-VA verliet de coalitie die desondanks niet viel, ze verloor met een historische klap de verkiezingen en haar koppositie, ze slaagde er door eigen schuld niet in om zich weer de coalitie in te wurmen, en ze vertoonde daarna toch weer krák dezelfde Herrenvolkmentaliteit als concurrent Vlaams Belang. Dat de vorige regering geen Franstalige meerderheid bezat, dat noemden ze unisono democratisch. Maar een regering zonder Nederlandstalige meerderheid? Dat noemde ze unisono een staatsgreep.

Ik vat het allemaal te slordig samen, zodat ik me snel alsnog akkoord verklaar met Pohlmann: die Johan Anthierens? Met zíjn pen? Die zou deze episode op een zeer gevatte manier hebben ontleed. Door zijn jeugd gepokt en geleerd zou hij er eens te meer de erfzonde van de Vlaamse Beweging in herkennen. Blauw van voeten, bruin van neus door elkaar toch steeds weer te besnuffelen, en snel te verleiden tot zwarte gedachten, ook in vredestijd.

Wat jammer inderdaad, dat we dat hebben moeten missen.

LATIN LOVER

Er vallen nog andere varkens en weekdieren te wassen, maar dat kan wachten – we hebben nog maandenlang een pandemie en veel vrije tijd voor de boeg. Ik wil terug naar de Anthierens die ik heb gekend, niet degene over wie ik nu, zoveel jaren later, schrijf. Het is om te beginnen een onverteerbare gedachte dat ik thans zo oud ben als hij bij zijn dood.

Noblesse oblige: we moeten eerlijk zijn en niet te mals. Hij was een latin lover met een spitse geest, een goed hart en een kwade dronk. Hij is tevens mislukt als tv-maker, als bladenmaker en als auteur van een oeuvre dat zich kan meten met dat van zijn idolen. In de cultuurbijbel waarin Willem Elsschot, Jeroen Brouwers, Jacques Brel, Hugo Claus of Marguerite Yourcenar elk een hoofdstuk vullen, is hij een smakelijke en onmisbare voetnoot gebleven. Niet minder, maar ook niet meer dan dat.

Ik ben hem dankbaar voor de kansen die ik kreeg en voor de goede stukken die hij, helaas steeds minder, schreef. Voor zijn vriendschap en zijn raad. Voor zijn recalcitrantie en zijn vaak schone stijl. Voor de zalige en zelfs de supergênante momenten op tv. Maar voor het overige heb ik geen zak te maken met hem. Zoals niemand dat heeft. Geen Joachim Propagandamans, geen Malle Drabbe en al zeker geen Barones Van Achterbakhoven-tot-Likmevestje.

Over die twee laatsten moet ik het op een andere keer nog eens hebben. Nog altijd als eresaluut aan De Wispelturige. Maar zonder hem nog langer te misbruiken als kapstok.