Leve de luiheid: hoe meer niksen kan leiden tot een gelukkiger en zelfs productiever leven

‘Ik vind hard werken overroepen. Ik vind succes overroepen. Ik vind productiviteit overroepen.’ Als het van de Canadese bestsellerauteur Jennifer McCartney afhangt, dan verscheurt u na het lezen van dit artikel al uw to-dolijstjes en doet u vandaag vooral niets. Of waarom een flinke dosis luiheid goed is voor u.

Als we McCartney op het afgesproken uur bellen in New York, neemt ze niet op. De schrijfster heeft zich - heel erg on brand - overslapen. In haar nieuwste boek Leef als een luiaard probeert ze immers het concept luiheid weer en vogue te maken. Haar devies: “Slow down, sleep in, slack off.”

Het is een dingetje tegenwoordig, luiheid. Na het Scandinavische hygge voerde het Amerikaanse magazine Time onlangs het Nederlandse woord ‘niksen’ op als nieuwste trend. “Waar mindfulness gaat over ‘in het moment zijn’, is niksen eerder tijd creëren om gewoon te zijn en je gedachten de vrije loop te geven”, schrijft het blad.

De Australische Vogue had het vorige zomer ook al over ‘niksen’, en lijkt er zelfs vanuit te gaan dat het een concept is dat hier zowat uit het niets is uitgevonden, alsof het daarvoor niet bestond. Hun definitie: “Niksen is een positieve ervaring, vrij van schuldgevoelens.”

Ook filosoof Johan Braeckman (UGent) reist het land rond met zijn lezing ‘Leve de Luiheid!’. De interesse is zo groot dat hij deze week twee avonden op rij naar Diest reed. “Mijn lezingen over de evolutietheorie hebben zoveel succes niet”, zegt hij.

“Veel mensen hebben het latente gevoel dat het allemaal teveel is. Ze hebben het zo druk, zonder dat het eigenlijk ergens naartoe gaat. Als iemand dan komt vertellen dat de boog wat minder gespannen mag en dat ze gerust wat langer in bed mogen blijven liggen, dan horen ze dat graag.” Dat herkent McCartney. “Mensen lijken te snakken naar toestemming om het wat rustiger aan te mogen doen.”

The New York Times bestsellerauteur noemt zichzelf ongeorganiseerd en slecht met deadlines. “Het manuscript voor dit boek was te laat binnen.” Ze is niet bijster ondernemend, heeft geen uitgekiend toekomstplan en sporten doet ze ook al niet. “Succes is leuk als het me overkomt, maar voor mij is het niet zo’n belangrijk doel. Daardoor heb ik lang het gevoel gehad dat ik mijn leven op orde moest zien te krijgen. Want mensen als mij, relaxte persoonlijkheden, zijn niet bepaald in de mode.”

Hoe ze dat vaststelde? Op school deed ze het goed maar kreeg ze toch steeds te horen dat ze wat beter haar best zou moeten doen, op kot gaf haar poetsgekke huisgenoot (“het type dat ‘s avonds al het fruitsap voor de volgende ochtend perst”) haar het gevoel dat ze inadequaat was.

Online wordt ze rond haar oren geslagen met artikels in de trant van ‘je bent succesvoller als je elke ochtend om vijf uur opstaat’. Op Instagram gebruiken mensen hashtags als #hustleharder of #bossbitch, en ondertussen jutten de Marie Kondo’s van deze wereld haar op om in het weekend ook nog eens haar hele huis te gaan opruimen.

Braeckman noemt het de ‘plus est en vous’-mentaliteit: iedereen moet beter, sneller, groter. “Mensen trachten zichzelf uit te persen. Ze gaan niet rustig vijf kilometer joggen, maar trainen voor een marathon. In de krant lees ik een artikel over de tien concerten die ik deze week moét zien, en dan ben ik nog niet aanbeland aan de boekenbijlage met de nieuwste uitgaven. Ik zag pas een foto van de top van de Mount Everest: mensen staan er tegenwoordig in een file aan te schuiven.”

McCartney: “Voortdurend krijg ik het idee dat ik méér zou moeten doen. Uitputtend vind ik het. Maar op welk punt heb ik de lat gehaald? Wanneer is het eigenlijk goed genoeg?”

Dat luiheid geen kwaliteit is waarmee u uitpakt op uw cv of datingprofiel, heeft natuurlijk te maken oeroude denkbeelden, zoals de christelijke traditie die traagheid als een hoofdzonde beschouwt. Wie het ver geschopt heeft - van koks over regisseurs tot ondernemers - laat in interviews graag vallen hoeveel uren hij/zij per dag klopt.

McCartney vertelt over haar vrienden die zich promoties laten aansmeren omdat ze denken dat het zo hoort, zoals de leraar die fantastisch was met kinderen, en nu diep ongelukkig in één of andere coördinerende functie. “Hard werken is een kwaliteitslabel”, merkt Braeckman op, en daar tegenover staat wie op zoek gaat naar bespiegelingen over luiheid snel terecht komt bij artikels over armoede.

Toppunt van tamheid

Hoe moet het dan wel? De filosoof onderscheidt twee soorten luiheid: de vadsige, inerte variant en de traagheid die hij propageert. “Luiheid is voor mij stilstaan bij wat er echt toe doet. Jezelf de vraag stellen: heb ik die promotie echt nodig? Is een grotere wagen echt belangrijk? Waarom of voor wie werk ik zo hard? In wezen gaat over de vraag: wat is een goed leven?”

Voor Braeckman betekent dat een jaar onbetaald verlof nemen om op zijn gemak de oude schuur van zijn overleden vader restaureren, met ambachtelijk materiaal en een hoop vrienden. Het is ook deeltijds werken zodat hij zijn dagen rustig kan beginnen en tijd heeft om te lezen of schrijven. Veel wandelen en stilte opzoeken, en thuis vrienden uitnodigen. Op je dooie gemak de afwas doen met je lief.

McCartney maant ons dan weer aan om lekker uit te slapen en regelmatig onze smartphone thuis te laten. Heb je eens een dag niet flink doorgewerkt? Goed zo, zegt McCartney. Doe het rustig aan. Vanwaar altijd die haast? Dat ze ondertussen ook een succesvol schrijver is, staat daar volgens haar niet haaks op. “Ik zeg niet dat je nooit nog een poot moet uitsteken, wel dat je ook volgens eigen vermogen en tempo kan werken.”

Als mascotte heeft McCartney daarom de luiaard omarmd: het Zuid-Amerikaanse zoogdier slaapt tien tot achttien uur per dag en loopt op de grond niet sneller dan een meter per 2,5 minuut. Het toppunt van tamheid, zou je kunnen stellen, maar McCartney ziet vooral efficiëntie. “Luiaards bestaan al vele miljoenen jaren. Om te overleven zijn ze nooit moeten versnellen, ze zijn tot hier geraakt op hun eigen, trage tempo. Wonderlijk is dat.”

Ze lijkt daar wel een punt te hebben. Er zijn namelijk sterke vermoedens dat we genetisch voorbestemd zijn tot luiheid, omdat de mens in de oertijd zijn energie optimaal diende te gebruiken. Onderzoek heeft ook al vaak aangetoond dat het net goed is om te rusten, en niet alleen om uitputting te vermijden: het geeft ruimte voor creativiteit.

“Ons brein is niet gemaakt om altijd bezig te zijn”, zegt burn-outspecialist Luc Swinnen, van wie volgende maand het boek Rust voor je brein uitkomt. “Rust zorgt voor plasticiteit: je hersenen maken nieuwe cellen en verbindingen aan. Zo denk je creatiever en vermijd je verouderingsverschijnselen.” Of zoals Bertrand Russel in 1932 al schreef in zijn In Praise of Idleness: werken is prima, maar vrije tijd is ook tof, én nuttig.

Er zijn alvast een hoop succesvolle luieriken die tot voorbeeld strekken: zakenman Jack Welch, decennialang de CEO van General Electric, maakte er een punt van om elke dag een uur uit het raam te kijken. Zomaar.

Van Leonardo Da Vinci wordt vermoed dat hij wel vijftien jaar aan de Mona Lisa schilderde, terwijl architect Frank Lloyd Wright de schets voor zijn bekendste ontwerp Fallingwater op amper twee uur tijd op papier zette. Nochtans had hij negen maand tijd om een uitgekiend plan te bedenken, maar Wright had niet meer naar het project omgekeken tot de opdrachtgever belde om te zeggen dat hij onderweg was. De conclusie van McCartney: “Luiheid is soms de meest efficiënte manier om iets gedaan te krijgen.”

Hang naar controle

De Britse schrijver Tom Hodgkinson roemt in opiniestukken schrijvers als Harper Lee, Donna Tart, JD Salinger of Jonathan Franzen, auteurs wiens publicatietempo niet bepaald moordend te noemen is. De beste schrijvers zijn vaak het minst productief, stelt hij. Braeckman is helemaal mee: “Je kan tot een meesterwerk komen door maar twee uur per dag te werken. Om bijzondere ideeën te laten rijpen heb je rust en stabiliteit nodig.”

De antipode daarvan is stress en onrust. Terwijl Braeckman die dwingende race naar meer en beter verbindt met problemen als depressie, burn-out en overmedicalisering, vertelt McCartney hoe ze ook jarenlang bleef hangen in een stressvolle job.

“Ken je dat, dat stress echt een fysieke ervaring wordt en je hartkloppingen krijgt? Ik wist dat ik zo niet verder kon, maar ik voelde me daar lange tijd daar schuldig over.” Ze nam toch een stap terug, ging freelancen en rolt nu pas rond elf uur uit bed. Ze werkt net genoeg om haar opdrachten af te krijgen en hoeft niet meer tot ‘s avonds laat op kantoor te blijven hangen om te bewijzen dat ze ook een flinke werkmier is.

Hodgkinson kan ondertussen ook leven van de luiheid, dankzij bestsellers als Luie ouders hebben gelijk. Zijn motto? “Er zijn al meer dan genoeg productieve mensen, dus waarom nog meedoen?”

Ja, waarom eigenlijk? Waar dient het allemaal toe? Toen Braeckman een jaar vrij nam, hoorde hij veel mensen verzuchten dat ze dat ook wel eens willen doen. En dan beginnen ze aan de lange lijst van redenen waarom dat voor hen volstrekt onmogelijk is. “Mensen durven weinig. Ze zijn geneigd om veiligheid en zekerheid te verkiezen boven autonomie en creativiteit.”

McCartney ziet ook die hang naar controle. Alsof het leven uiteindelijk wel in de juiste plooi zal vallen als je maar dat ene boek leest met al die productiviteitstips. Of luistert naar de ene influencer die je wijsmaakt dat het echt niet oké is om je gezicht ‘s avonds even met water af te spoelen, en en passent haar “evening routine” met “slechts 24 producten” meegeeft. “Luiheid voor mij ook gaat om aanvaarding: ik hoef er niet piekfijn uit te zien, ik ben oké zoals ik ben.”

Of we die onthulling van die Australische palliatief verpleegster Bronnie Ware kennen, vraagt Braeckman? Niemand die zich op zijn of haar sterfbed zegt dat hij/zij graag wat harder had willen werken, integendeel. “Mensen hebben spijt van de dromen die ze niet hebben waargemaakt en de vriendschappen die ze hebben laten verwateren. Net de dingen die ons gelukkig maken, zoals een goed sociaal netwerk, vereisen tijd en traagheid. Op mijn lezingen gebruik ik graag een citaat van Vondel: ‘langzaam past grote zaken’.”

Ⓒ De Morgen