Tom Lanoye: ‘Oorlogsprofiteurs. Dat is de enige benaming voor de bedrijven die het afgelopen halfjaar monsterwinsten hebben binnengerijfd’

Oorlogsprofiteurs. Dat is de enig mogelijke benaming voor de meeste bedrijven, CEO’s en aandeelhouders die het afgelopen halfjaar monsterwinsten hebben binnengerijfd. Zonder een poot uit te steken, zagen zij hun reeds goedgevulde zakken elke dag nóg meer overlopen. Vandaar misschien het eufemisme ‘overwinst’.

Noem het liever bij zijn echte naam: woekerwinst. Ze incasseren die dankzij een gruwelijke oorlog, op de kap van gedupeerden die zich niet kunnen verweren. In eigen land gaat het om de gechanteerde consument. Daarbuiten, veel wreder, gaat het om belegerde en creperende Oekraïners en om Russische soldaten, die ook maar misleid en mishandeld kanonnenvlees zijn. Verder, wereldwijd, gaat het om iedereen die de uitzaaiingen moet ondergaan van weer een ouderwetse oorlog in ons Versleten Continent. Voedselvoorziening, ziekenzorg, onderwijs: ze liggen in allerlei uithoeken van de wereld nu al onder vuur, zelfs zonder directe voltreffers zoals in Marioepol of Charkov.

Veel valt daar voorlopig niet aan te verhelpen, vrees ik. Dit wordt, eveneens naar Europese gewoonte, een oorlog die jaren duurt. Maar hoe gaan we minstens die woekerkloof wegwerken op ons thuisfront? Door andermaal onze schouders op te halen? ‘Tsja, zo werkt de vrije markt nu eenmaal, beste mensen. De ene heeft pech, de andere wint de jackpot.’ Ik zeg: fuck that. De markt is zelf van alle markten thuis. Je kunt met haar bewijzen of bestrijden wat je wilt. Ze is bijvoorbeeld fantastisch als het gaat om distributie in tijden van vrede. Dat we vele soorten pinten, wildpatés en pistolets kennen? En dat die overal rap en ruim voorradig zijn? Chapeau. Er bestaat geen efficiënter verdeelsysteem. Maar de vrije markt is ook een paar dingen níét. In weerwil van wat haar meest fundamentalistische dwepers raaskallen.

Vergeet om te beginnen haar ‘ingebakken rationaliteit’. De verzamelde nukken van afzonderlijke beleggers heffen elkaar niet op. De som van hun eigenbelangetjes leidt juist vaak tot nutteloze kapitaalvernietiging, roofbouw op gezonde bedrijven en ontwrichtende vastgoedbubbels. Een halve tweet kan al leiden tot collectieve hysterie, waarbij haringen en bloc de zwenking volgen van de school waartoe ze denken te behoren, desnoods recht in de muil van een vleesetende potvis. Speculanten zijn kuddebeesten die zichzelf verslijten voor individualistische genieën. Voor die conclusie hoef je heus niet naar een VRT-programma als ‘Fire’ te kijken.

De zichtbare hand

In 1776 meende Adam Smith in de werking van de markt nog een Onzichtbare Hand te ontwaren. Die zou alle handel organisch ordenen dankzij de vreugdedans van vraag en aanbod. Geheel vanzelf zou zo een zeemzoete maatschappelijke harmonie ontstaan.

Ontelbare beurscrisissen en gijzelnemingen door gigabanken sloegen dat beeld inmiddels aan gruzelementen. De Onzichtbare Hand is een ersatz-God en dus even onbestaand. Hij is een zelfrechtvaardiging voor zelfverrijking, met als bonus een gesust geweten – een catechismus voor de kapitalist. Het is tekenend dat ook hij, die zelfverklaarde realist, een catechismus nodig heeft om zijn egoïsme bot te vieren zonder zich al te veel te hoeven schamen. Intussen heeft hij voor zijn bijgeloof zelfs een extra bijnaam uitgevonden. ‘Meritocratie’. Haar stelregels? Het zijn er maar twee. Wie veel verdient, heeft dat uitsluitend te danken aan zijn eigen verdiensten. Wie niets verdient, heeft dat uitsluitend te danken aan zichzelf. Zo simpel kan een wereld zijn.

De waarheid is veel complexer en de vrije markt is nog één ander ding zeker niet. Zomaar vrij, vanzelf. De Standaard bracht een kort maar ontluisterend interview met Eric De Keuleneer, een emeritus hoogleraar economie. Ieder van zijn antwoorden was een zweepslag die het economische eenheidsdenken van vandaag onderuit ranselde. ‘Een redelijke prijs voor stroom is in België makkelijk haalbaar, als we het dogma van de markt lossen.’ ‘De liberalisering van de energiemarkt heeft gefaald door manipulatie en speculatie.’ ‘Overwinsten zou je niet tegen 20 procent, maar bijna volledig moeten wegbelasten.’ ‘In oorlogstijden kan een regering per volmacht centrales opeisen voor het algemeen belang.’

Maar het was zijn uitsmijter die me nog het meest de ogen opende. ‘Speculatieve contracten waar geen afnemers achter schuilgaan, moeten worden opgeschort. Je kunt niet uitsluiten dat sommige beursaankopen een vijandige oorsprong hebben.’ Lieve help… We hebben Poetin nog meer onderschat dan ik al dacht. Hij bestrijdt ons met onze eigen wapens, op ons eigen terrein, en opnieuw beseffen we het niet eens.

De Russische bib

In de loop der jaren heb ik veel geleerd van meesterwerken uit de Russische Bibliotheek. In hoofdzaak over het verschijnsel ‘mens’. Over zijn kleinheid en tragikomische onmacht, oog in oog met het staatsapparaat, de elementen of de kosmos. Soms heb ik ook iets bijgeleerd over de Rus in het bijzonder. Hij kijkt heimelijk naar het Westen op, maar voelt zich er openlijk door vernederd. Dat opkijken is vaak onnodig. Toch houdt hij zijn gevoel van vernedering graag in stand. Als brandstof voor zijn romantische revanche. Zijn wraak op de superioriteit die wij westerlingen, vaak zonder het te weten, uitstralen. Niet alleen tegenover de Rus, maar tegenover iedereen met wie we de planeet delen. Dat maakt hen allemaal kwaad.

Ons maakt het blind. Al bij het begin van de invasie in Oekraïne hebben we economische sancties afgeroepen tegen Poetin en zijn oligarchische vazallen. Dat die stap echter vooral gewone Russen zou treffen, dat de staatspropaganda hen niettemin eerst nog meer naar Poetin toe zou drijven, en dat ze zich pas later hopelijk tegen hem zullen keren – dat namen we er allemaal bij. Sancties leken ons passend, eervol en vlot in te stellen. Maar onze verborgen superioriteit bestond erin dat we niet bedacht waren op tegensancties. Dat ze zouden bestaan en ons even lelijk konden treffen, dat kwam zelfs niet in ons op.

Ik heb het dan nog niet over onze afhankelijkheid van Russisch gas, die we nu halsoverkop moeten afbouwen. En toch. Als je erover nadenkt, is ook die verslaving het resultaat van eurocentrische verdwazing. Als iemand maar genoeg handeldrijft met ons, zo dachten we, wordt hij vanzelf zoals wij. Een toekomstige bondgenoot, eindelijk echt op weg naar Verlichting. Inmiddels kunnen we binnenkort onze gewone verlichting nog amper betalen.

Poetin heeft ons jarenlang doelbewust belogen en aan het infuus van zijn makkelijk gas gelegd. In de hoop vrij spel te krijgen in Oekraïne. En deze machtsbeluste judoka, die tegenstanders vergiftigt en voormalige medestanders bij kritiek uit ziekenhuisramen laat flikkeren… Deze genadeloze schaakspeler, die verkiezingen in eigen land vervalst en andermans verkiezingen naar zijn hand zet met trollenlegers en donaties aan extremistische oppositiepartijen… Deze moderne tsaar, die in verre continenten rooftochten onderneemt met antieke middelen – huurlingen en marionettenregimes… Juist deze uitgekookte koele kikker zou het nalaten om westerse beurzen te bespelen? Via stromannen, trawanten en ‘speculatieve contracten waar geen afnemers achter schuilgaan’?

99 Luftballons

Ons Overlegcomité over de hoge energiefacturen verliep desondanks voorspelbaar. Zeg maar business as usual. Oude liedjes, veel proefballonnen, nog meer gehakketak: wie vangt welke sprot af, voor de neus van wie? Alsof we nog altijd enkel leven met alleen een pandemie, en niet ook nog met een bedreigende, geldrovende oorlog op ons erf.

Is het verdringing? Zijn we in shock? Ik proef weinig hoogdringendheid en nergens het besef dat we in een drastisch ander universum zijn beland en dat drastisch andere maatregelen dus nodig zijn. Als je niet beter wist, zou je denken dat die oorlog na een paar taks- en schuldherschikkingen en binnen een paar maanden al zal afgelopen zijn. Omdat Poetin dement is en de Russen hem aan de kant zullen schuiven vóór ze nog meer moeten afzien door die gek.

Ik heb daar een hard hoofd in. Het meest relevante boek dat je vandaag kunt lezen, werd tachtig jaar geleden geschreven. Ook in Rusland, weliswaar door een Italiaan, Curzio Malaparte. ‘De Wolga ontspringt in Europa’ is een verzameling reisreportages voor de Corriere delle Sera en verscheen uitgerekend begin dit jaar voor het eerst in vertaling. Malaparte volgde als embedded (maar al snel gewraakte) correspondent de opmars van het Duitse leger tijdens zijn Russische veldtocht, vooral in Oekraïne. De steden, valleien, korenvelden en bloedige massamoorden op burgers die vandaag in elke krant staan, vind je bij hem al terug. Niemand schrijft zo akelig poëtisch en pakkend over de wreedheid van een oorlog als Malaparte. Zijn verrassende analyses krijg je er gratis bij.

Door een verrekijker starend naar het belegerde en al flink kapotgeschoten Leningrad, een stad die hij zo vaak met veel plezier had bezocht, mijmert hij: ‘Van alle Europese volkeren geeft het Russische met de meeste onverschilligheid toe aan ontberingen en honger, en sterft het met het meeste gemak. Het is geen stoïcisme, maar iets anders, iets diepers misschien, iets mysterieus. Het geheim van het verzet van deze onmetelijke stad ligt in haar ongelooflijke vermogen om te lijden.’

Bezitten wij hetzelfde hoge vermogen om te lijden? En hoe lang gaan we het nodig hebben? Ik weet dat niet. Ik weet wel dit. Om het principe en werking van onze vrije markten te verdedigen, zullen we hen eindelijk afdoend moeten reguleren, corrigeren en controleren.

En nee, dat is geen paradox. Tenzij voor degenen die nog altijd geloven in de Onzichtbare Hand. En die daardoor de Zeer Zichtbare Tengel blijven dulden van oorlogswoekeraars en ultranationalistische dictators.