Tom Lanoye: ‘Waarom zou Zuid-Afrika als enige land ter wereld níet ten prooi vallen aan geopolitiek cynisme?’

Eindelijk! Een paar dagen geleden heeft de regering in Pretoria de nationale ramptoestand afgekondigd, zoals de bevolking en de oppositie allang vragen. Let wel: het gaat niet om een militaire staat van beleg zoals die werd afgekondigd in de jaren tachtig, na bloedige onlusten op straat, tegen de rassen- en pasjeswetten waarop het Apartheidsbestel was gebouwd. Deze officiële ramptoestand dient ook niet om politieke tegenstrevers ongestraft monddood of morsdood te kunnen maken, zoals dat wel het geval was tijdens ‘die ou bedeling’ — ‘het oude regime’ met zijn duistere praktijken. Deze state of disaster moet enkel de letterlijke duisternis helpen oplossen waarin het huidige regime de natie heeft ondergedompeld. Door zijn jarenlang kortzichtig en vaak corrupt kutbeleid inzake energie.

Slachtoffers op straat? Die vallen vandaag niet door rubberkogels, maar door gedoofde straatlantaarns op de autostrades. In de armste provincies vertoont het wegdek ook steeds meer ‘slaggate’. Resultaat? Honderden kilometers pokdalig asfalt, met vervagende wegmarkeringen en wegroestende vangrails… Ook dat soort oprukkend wasteland is, naast de dagelijkse powercuts, een onthutsend symbool voor de achteruitgang van het African National Congres (ANC). De ooit zo glorieuze bevrijdingsbeweging van Walter Sisulu, Oliver Tambo en Nelson Mandela zwaait nu al bijna dertig jaar de regeringsplak. Haar aanhang kalft af, hoewel ze in percentages nog steeds even groot lijkt. De algehele kiesbereidheid smelt echter weg. Vooral jongeren haken af. Dat is een bijna ondraaglijk pijnlijke tragedie. In een land waar zo hartstochtelijk is gevochten voor universeel stemrecht geloven steeds minder mensen in verkiezingen, en gezien de stand van het land kun je ze moeilijk ongelijk geven in hun ontgoocheling.

Twee weken geleden verloor het ANC zijn allerlaatste restje moreel aanzien. Nog wel via Naledi Pandor, de briljante Buitenlandminister die velen al zagen als de beste opvolger, binnen enkele jaren, van president Cyriel Ramaphosa. Ze is kordaat, innemend, welbespraakt en intelligent: een linguïste en lerares met degrees van vijf universiteiten. Om haar hangt niet de stank van omkoperij en nepotisme die veel van haar collega’s voorafgaat zoals een kegel een drankverslaafde… Uitgerekend zij, comrade Pandor, ontving met alle mogelijke égards de hoofdlakei van beul Poetin, Sergey Lavrov. Ze noemde haar Russische collega zowaar ‘een vriend van Zuid-Afrika’ en haar welwillende blik versterkte die mededeling nog. Namens haar partij en regering zegde ze toch weer gezamenlijke militaire oefeningen toe, met ook China erbij, in de Indische Oceaan. Kritische vragen wuifde ze weg. Het kapotgeschoten Oekraïne? Boycots? Poetins imperialistische wreedheden? Het ultranationalistisch bezettingsgeweld dat ze wel veroordeelt als het wordt bedreven door Israël tegen Palestijnen? Nada. Ze hoopte dat het Oekraïense ‘conflict’ vreedzaam zou worden ‘uitgeklaard tussen alle betrokken partijen’. Verder kwam onderwijsspecialiste Pandor niet.

Mijn teleurstelling is uiteraard gebaseerd op valse verwachtingen. Waarom zou Zuid-Afrika als enige land ter wereld níet ten prooi vallen aan geopolitiek cynisme? In Rusland telt het bovendien nog altijd boezemvrienden en strijdmakkers van weleer. Tegen het Apartheidssysteem in, dat toentertijd gul gesteund werd door het Westen, Vlaanderen op kop. Ogenschijnlijk zijn de Russen veranderd van ideologie, maar hun mondiale agenda bleef dezelfde. Net als hun afkeer van het westerse overwicht, waarin nagenoeg alle Afrikaanse landen zich perfect herkennen.

Datzelfde Westen beseft te weinig hoe zwaar zijn sancties tegen de Russen ook uitpakken in andere werelddelen. Nog gezwegen van zijn gedoogbeleid jegens de eigen petroleumbedrijven en hun roofkapitalisme. Schommelingen en speculatie op de energiebeurzen drijven niet alleen Belgische huishoudens tot wanhoop en bankroet, ze laten zich ook gevoelen in de townships. En de monsterlijke woekerwinsten van firma’s als Shell, die het Afrikaanse continent nog altijd beschouwen als een straffeloos en wetteloos aan te boren kolonie, kan men in Afrika nog minder afromen dan het weinige dat men aandurft in de Europese Unie — mondjesmaat en met knikkende knieën.

Het bestrijden van alleen maar zulke internationale wanverhoudingen zal niet volstaan om de Zuid-Afrikaanse ramptoestand om te buigen. Het aanpakken van corruptie en sabotage vormt een beter begin. Samen met het massaal investeren in hernieuwbare energie. Maar daar is tegelijk een drastische mentaliteitswijziging voor nodig. En die ligt al moeilijk op de rest van de planeet. Laat staan in dit land van diamant en platina, alsook steenkool en petroleum.

THE COAL TRAIN

Vergeet de toeristische trekpleisters. De wildsafari’s in het Krugerpark, de gondellift van de Tafelberg, de wijngaarden van Franschhoek, de fenomenale rotstekeningen in Clanwilliam, de surfstranden van Durban, de ruige pracht van de Wild Coast en de Drakensbergen… Adembenemend! En ze brengen buitenlandse valuta binnen, zeker. Maar de ruggengraat van de natie blijft de mijnbouw. Die maakt de Zuid-Afrikaanse economie tot de grootste van het continent en dat vertaalt zich op alle echelons.

Veel van de ministers hebben banden met het mijnwezen, zoals ook in Nederland veel ministers een verleden hebben als employee van Shell. De sterkste onder de vakbonden, die in alliantie met het ANC mee de staat besturen, is die van de mijnwerkers. Ze zijn machtig en trots op hun arbeid en hun geschiedenis, hoe donker en bloedig die vaak ook was. De pasjeswetten werden voor hen in het leven geroepen. Alleen om te werken mochten zwarte mannen reizen. In hun eentje. Ze ruilden vrouw en kinderen voor een ver bestaan in compounds die veel weg hadden van concentratiekampen, ze klopten lange uren ondergronds, zonder te veel beveiliging of loon. Er bestaat geen ontroerender lied dat hun heroïsche, onbekende lot vastlegt en aanklaagt dan ‘Stimela (Coal Train)‘. Een iconische protestsong uit de jaren zeventig, gecomponeerd door de onlangs overleden jazzlegende Hugh Masekela. Wie dit epos kan aanhoren zonder te janken is een hond. ‘Deep, deep, deep down in the belly of the earth, / When they are digging and drilling that shiny mighty evasive stone, / And when they hear that choo-choo train, / They always curse, curse the coal train, / The train that brought them to Johannesburg.’

Veel van de huidige mijnwerkers zijn sowieso tegenstander van zon- en windenergie. Niet eens omdat elke nieuwe energiebron hun broodwinning bedreigt. De pijn en angst gaan dieper. Dat zomaar wat zonneschijn en zomaar wat windvlagen hun labeur en hun raison d’être zouden kúnnen vervangen — het lijkt een blamage. Een verraad aan hun voorgangers, het bespuwen van hun geschiedenis, het vergeten van hun leed en het opgeven van veel doorgegeven kennis, van kompel op kompel, vader op zoon. Aan juist hen een andere baan aanbieden? Als installateur van zonnepanelen? Dat voelt voor de meesten aan als een belediging boven op de kwetsuur.

Andere verstokte tegenstanders hebben niet eens een vakbond die hun belangen verdedigt. Ze zijn met tienduizenden en werken in de talrijke benzinestations. Tanken doe je hier nooit zelf. Zij doen dat in jouw plaats, terwijl ze een vrolijk praatje maken en je voor- en achterruit lappen, in ruil voor een mooie fooi — vaak hun enige loon. ‘Wat moet er met ons gebeuren als iedereen zomaar thuis zijn elektrische wagen kan opladen?’ Elon Musk mag dan van oorsprong Zuid-Afrikaan zijn, in zijn geboorteland worden zijn Tesla’s nu al vervloekt.

Ook de vele duizenden werknemers van de kolen- en dieselcentrales die stroom opwekken zijn er niet gerust op. Vaak wonen zij met hun gezin naast die giga-installaties, in afgelegen streken en recente dorpen waar verder niet veel toekomst te rapen valt. Een aantal van hen werd onlangs geïnterviewd. Tussen wanhopig en strijdvaardig, zo klonken ze. ‘Zo’n zonnepaneeltje? Dat kun je maar één keer verkopen. Zodra het op je dak ligt, komt de energie gratis binnengerold. Niemand verdient er nog iets aan en de staat vangt geen taksen. Wie wil er zo’n systeem? Het zal de armoede alleen maar vergroten!’ Tegelijk, en contradictorisch, geloofde niemand in de kracht van duurzame stroom. ‘Noem mij één land waar zon en wind een belangrijk deel van de nationale energie opleveren!’

Geconfronteerd met de tabellen van de Duitse of Nederlandse realiteit, namen ze hun toevlucht tot de wereldwijde stoplap van iedere conservatief die zonder argumenten de werkelijkheid wil bestrijden. ‘Die cijfers zijn propaganda. Wishful thinking van de woke brigades die ons hún levensstijl en hún ontbijt met granola willen opleggen. Álles willen die wokies ons afpakken: onze boerewors, onze identiteit en onze auto’s die lawaai mogen maken. Maar het zal ze mooi niet lukken!’

Als eerste luik van de officiële ramptoestand is de Zuid-Afrikaanse regering begonnen met het opzetten een reconversie-noodfonds, vele miljarden randen groot. Benieuwd waar ze die straks effectief wil inzetten, zonder haar traditionele achterban te bruuskeren.

Maar als de powercuts voortduren, verliest ze die evengoed. En ook hier staan al in 2024 cruciale verkiezingen op de rol.