‘3M weet al sinds de jaren 60 dat hun producten schadelijk zijn voor mens, dier en milieu’

Weggemoffelde bloedtesten van werknemers, gebagatelliseerde milieueffecten, weigeringen om te saneren. Schandalen zoals dat rond 3M in Zwijndrecht kent men in de VS al jaren, en op veel grotere schaal. Chemiereuzen moesten er al meer dan een miljard dollar aan schadevergoedingen ophoesten. ‘Het zijn telkens uitputtende, brutale processen,’ zegt milieuadvocaat Robert Bilott (55), die nu verwikkeld is in een zaak tegen 3M, ‘maar onze overwinning kan andere landen inspireren.’

In oktober 1998 kreeg Robert Bilott, advocaat in Cincinnati, Ohio, telefoon van een boer uit West-Virginia. Dat zijn koeien één na één doodgingen, klaagde Wilbur Earl Tennant. En dat ze allemaal afgrijselijke tumoren hadden. De oorzaak moest volgens hem in het rivierwater worden gezocht: dat was al een hele tijd bedekt met een vreemd wit schuim, en zijn beesten dronken vaak uit de rivier. Tennant zei dat het gif wellicht geloosd werd door DuPont, een chemische fabriek verderop in Parkersburg. Bilott aarzelde: hij was net partner geworden in een firma die de belangen van de chemische industrie verdedigde. Hij wist hoe nietsontziend die machtige bedrijven in de rechtszaal konden zijn.

ROBERT BILOTT «Maar boer Tennant was goed bevriend met mijn grootmoeder, dus ik kon bijna niet anders dan ja zeggen (lacht). En zo diende ik klacht in tegen DuPont. Het werd het eerste van een reeks grote processen waarin vervuiling met PFOA en PFOS centraal stonden.»

Bilott zou twintig jaar strijd leveren tegen een chemieconcern dat een rivier en de wijde omgeving errond vergiftigd had met chemisch afval. Hij won die oorlog, glansrijk. Hij schreef er een boek over, zijn leven werd in 2019 verfilmd in ‘Dark Waters’ – waarin hij werd vertolkt door Mark Ruffalo – en momenteel is hij verwikkeld in verschillende andere rechtszaken, onder meer tegen 3M.

BILOTT «Ik volg nu alles wat op dat vlak gebeurt op de voet. Ook jullie zaak, in Antwerpen.»

HUMO Waarrond draaide de rechtszaak van boer Tennant?

BILOTT «Het chemiebedrijf DuPont dumpte jarenlang met PFOA besmet slib vlak bij de rivier aan Tennants boerderij. Wij konden bewijzen dat zijn koeien daardoor ziek werden en stierven. Daaruit volgde een nieuwe rechtszaak, een groepsgeding waarin ik zeventigduizend omwonenden vertegenwoordigde die DuPont verantwoordelijk stelden voor de besmetting van hun drinkwater. Later, toen de rechter ons gelijk gaf, werd een grootschalig, onafhankelijk medisch onderzoek georganiseerd. Dat wees uit dat er een directe link bestaat tussen PFOA en zes aandoeningen: nierkanker, teelbalkanker, aandoeningen van de schildklier, zwangerschapsvergiftiging, hoge cholesterol en colitis ulcerosa, een chronische ontsteking van het slijmvlies van de dikke darm. Door dat onderzoek konden zieke mensen individueel klacht indienen. In totaal heeft het bedrijf meer dan een miljard dollar aan schadevergoeding moeten betalen.»

HUMO Waren de mensen bereid te getuigen? In de film zien we boer Tennant ongemakkelijk de kerk binnenschuifelen, waar mensen hem giftig aankijken. DuPont is tenslotte een belangrijke werkgever.

BILOTT «Dat viel mee. Veel mensen wisten ook dat er iets aan de hand was. Ze vonden het wel vreemd dat zoveel baby’s dezelfde misvorming aan hun ogen hadden. Dat zwangere vrouwen plots niet meer rechtstreeks in contact mochten komen met PFOA in de fabriek. Dat zovelen in de omgeving kanker hadden, en vaak nier- of teelbalkanker. Van de zeventigduizend personen uit de groepsvordering hebben er uiteindelijk 3.500 individueel klacht ingediend. Dat waren degenen die doodziek waren geworden, sommigen moesten zware operaties ondergaan. Een aantal werkte voor DuPont, anderen woonden gewoon in de omgeving. Zoals Carla Bartlett, die in haar jeugd vaak had gedronken van het frisse water uit de put die haar vader in de tuin had gegraven. Toen ze 42 was, werd bij haar nierkanker vastgesteld. Of David Freeman, een professor die plots teelbalkanker kreeg. Beiden hadden heel hoge PFOA-waarden in hun bloed.»

HUMO Uit uw boek blijkt dat in 1998, toen u op zoek ging naar de doodsoorzaak van Tennants beesten, niemand ooit van PFOA had gehoord.

BILOTT «Inderdaad. Ik heb bij DuPont maandenlang moeten smeken om informatie over de producten die ze gebruikten. Toen ik de documenten eindelijk kreeg, raakte ik er niet wijs uit: nergens vond ik stoffen die op de milieulijst van verboden middelen stonden. Tot mijn aandacht werd getrokken door de letters PFOA, waarbij geen verdere uitleg stond. Ik vroeg een aantal bevriende scheikundigen om uitleg, maar ook zij kenden de stof niet. Navraag bij het EPA (het Amerikaanse milieuagentschap, red.) bracht evenmin uitkomst. Pas later leerde ik dat PFOA, eigenlijk perfluoroctaanzuur, buiten de chemische industrie amper bekend was. Maar de stof werd wel al sinds de jaren 60 gebruikt door DuPont om een teflonlaag voor braadpannen te maken. PFOA was nergens geregulariseerd, wat eigenlijk betekende dat de bedrijven zelf konden bepalen hoe ze ermee omgingen.»

HUMO Was het bedrijf 3M ook betrokken bij die rechtszaken?

BILOTT «Ja, van in het begin, maar zijdelings. Zij produceerden de PFOA die DuPont in teflon gebruikte, en waarvan het productieafval uiteindelijk in Parkersburg terechtkwam. Maar 3M raakte later verwikkeld in andere, grotere processen. Daarbij staat vooral de productie van PFOS centraal.»

HUMO PFOS is de stof waarmee de site rond 3M in Zwijndrecht is verontreinigd.

BILOTT «PFOS, of perfluoroctaansulfonzuur, is nauw verwant aan PFOA: ze behoren allebei tot die grote PFAS-verzameling van synthetische, superresistente stoffen. Ook PFOS werd al sinds het einde van de Tweede Wereldoorlog geproduceerd. 3M zelf vervaardigde er onder meer Scotchgard mee, een spray om textiel en tapijten te beschermen tegen vuil. PFOS werd ook gebruikt voor de productie van brandblusschuim voor brandweer en leger. Net als PFOA was PFOS amper bekend buiten de industrie. Maar dat veranderde toen de koeien van boer Tennant stierven.»

HUMO Wat gebeurde er?

BILOTT «Door ons onderzoek naar de doodsoorzaak van de beesten begon het EPA in 2000 zelf ook de werking van bedrijven als DuPont en 3M na te gaan. Daarop kondigde 3M onverwacht aan dat het de productie van PFOA en PFOS zou stopzetten. We waren verbaasd: PFOA kenden we intussen, maar wat was PFOS nu weer? En waarom wilde een chemisch bedrijf een winstgevende productielijn zo plots stilleggen?»

HUMO In Zwijndrecht, waar de productie van PFOS destijds ook werd stopgezet, verklaarde 3M bezorgd te zijn om het milieu.

BILOTT «Wellicht voelden ze eerder de hete adem van het EPA in de nek. Door vrijwillig te stoppen met de productie van PFOS, konden ze de schade aan hun imago beperken: met geruchten konden ze leven, maar 3M wilde niet graag officieel gebrandmerkt staan als grote vervuiler. Bovendien vermeed het bedrijf een torenhoge boete door zogenaamd goede wil te tonen. Het EPA was kort daarvoor immers te weten gekomen dat PFOS schade berokkende aan het milieu, én wist ook dat 3M daarvan op de hoogte was. Maar het bedrijf kwam ervanaf met een boete van anderhalf miljoen dollar.»

HUMO Zes jaar later toonden proeven in Zwijndrecht inderdaad een zware verontreiniging aan.

BILOTT «Dat zien we ook bij verschillende 3M-vestigingen in de VS. In het stadje Decatur bijvoorbeeld, in de staat Alabama, zijn inwoners een proces begonnen tegen 3M voor bodem- en waterverontreiniging. Dat proces is nog bezig.»

HUMO Wat is er precies aan de hand in Decatur?

BILOTT «Metingen brachten hoge concentraties PFOS aan het licht in groenten, vis, fruit en gehakt. 3M liet er jarenlang met PFOS vervuild water in de rivier lopen en loosde toxisch slib op het bedrijfsterrein. De stad telt zo’n vijftigduizend inwoners en ligt aan de rivier Tennessee. De bewoners kregen het goedje binnen via hun drinkwater en vissen, maar ook via zelfgekweekte appels en sla.»

FOREVER CHEMICALS

HUMO U bent intussen een expert ter zake. In uw boek ‘Exposure’ beschrijft u chemische processen als een doorgewinterde chemicus.

BILOTT (lacht) «Uit pure noodzaak, omdat ik wou begrijpen waarom de koeien van boer Tennant doodgingen. En daarna om te weten waarom mensen ziek werden. Ik moest vaak een beroep doen op scheikundigen, omdat ik zelf nooit een grote krak in chemie ben geweest op school. Maar na een tijd weet je het allemaal wel.»

HUMO Hoe schadelijk zijn PFOA en PFOS?

BILOTT «Ze worden niet voor niets forever chemicals genoemd. PFAS is een verzamelnaam voor duizenden niet-afbreekbare stoffen. Daarvan zijn PFOA en PFOS de bekendste. Het zijn resistente chemische stoffen die zich in mens en natuur opstapelen. Net door die resistentie zijn ze interessant voor de productie van materialen als teflon. PFAS-stoffen verdwijnen niet, nooit. Voor PFOA is de link met kankers intussen, dankzij de processen rond DuPont in Parkersburg, duidelijk bewezen. Hoe giftig PFOS precies is, is nog voorwerp van discussie. Daarover gaan de huidige rechtszaken tegen 3M.»

HUMO In Zwijndrecht mogen mensen geen eieren en groenten uit eigen tuin meer eten.

BILOTT «Dat lijkt me, in afwachting van de sanering van de site, ook wel raadzaam. De site in Zwijndrecht is wat betreft de omvang en ernst van de besmetting vergelijkbaar met Decatur. De inwoners hopen dat er rechtstreeks bewijs komt voor de band tussen PFOS en ziektes als kanker en schildklieraandoeningen. Maar dat is er nog niet. Ik vrees dat die PFOS-processen nog jaren zullen aanslepen. PFOS is wel nauw verwant aan PFOA, maar heeft niet dezelfde samenstelling. Telkens als wij de toxiciteit van PFOS willen aantonen met vroeger onderzoek naar PFOA, tekent 3M luid protest aan: dat is iets helemaal anders, klinkt het. En dus moeten al die medische studies opnieuw worden gedaan, maar deze keer voor PFOS.»

HUMO Een aantal PFOS-processen leidde wel al tot hoge schadevergoedingen.

BILOTT «Inderdaad. In Minnesota, bijvoorbeeld, maakte de overheid zich ongerust na de processen in Parkersburg. Het hoofdkwartier van 3M produceerde er tot in 2000 op grote schaal PFOS. Testen op het drinkwater toonden te hoge concentraties van de stof aan. In 2010 dagvaardde Minnesota 3M voor het opzettelijk in gevaar brengen van de bevolking en het milieu. Die zaak is in 2018 geregeld voor 850 miljoen dollar.»

HUMO Dat is goed nieuws voor de lopende processen.

BILOTT «Ja, ik ben overtuigd dat 3M in de volgende jaren nog honderden miljoenen zal mogen ophoesten. Want intussen weten we ook dat bedrijven als 3M en DuPont heel goed wisten dat hun producten schadelijk waren voor mens, dier en milieu. Uit documenten die vrijkwamen tijdens de rechtszaken in Parkersburg en Minnesota blijkt dat 3M al sinds de jaren 60 allerlei proeven op dieren én mensen heeft laten doen. Maar die onderzoeken zijn nooit openbaar gemaakt.

»Het oudste dateert uit 1950, toen PFOS en PFOA nog maar pas op de markt waren. Uit dat onderzoek bleek dat die stoffen niet werden afgebroken, maar zich opstapelden in muizen. In 1961 waarschuwde een scheikundige van DuPont dat muizen en konijnen vergrote levers hadden na toediening van PFAS. In een technische handleiding van 3M uit 1963 werden PFAS-stoffen bij de gevaarlijke producten gerangschikt. Het jaar daarop toonde een studie van DuPont op ratten aan dat de dieren een vergrote lever en milt hebben na besmetting met PFOA. In 1979 deed 3M onderzoek naar PFOS in het visbestand van Decatur: vissen bleken er besmet met ernstig verhoogde concentraties. In 1981 mochten zwangere vrouwen in werkplaatsen bij 3M en DuPont niet meer rechtstreeks in contact komen met PFOA: foetussen van werkneemsters die er hadden gewerkt, vertoonden opvallend vaak dezelfde ernstige oogafwijkingen. In 1983 stelden 3M-onderzoekers vast dat PFAS-stoffen het immuunsysteem aanvallen. In de jaren 90 wezen verschillende bloedonderzoeken uit dat het aantal kankers bij werknemers van 3M en DuPont in de VS hoger was dan normaal. In 1995 werden bloedonderzoeken gedaan bij werknemers in Decatur en in Zwijndrecht: daaruit bleek dat mensen met verhoogde PFOA-niveaus ook een hogere cholesterolwaarde hadden.

»(Zucht) Ik kan nog een tijdje doorgaan. Dat zijn allemaal interne documenten: het is onbegrijpelijk, zelfs crimineel, dat ze destijds nooit openbaar zijn gemaakt.»

HUMO 3M schijnt de besmetting niet erg ernstig te hebben genomen. Een bedrijfschemicus zegt in een oud rapport zelfs monkelend dat het resistente PFOS de bloedvaten misschien wel kon versterken.

BILOTT «Dat soort gebrek aan scrupules merkte ik ook op. DuPont heeft in 1966, toen de gevaren al duidelijk waren, aan het FDA (Food and Drug Administration, het Amerikaanse Voedselagentschap, red.) gevraagd om PFAS goed te keuren als voedseladditief. Dat werd gelukkig geweigerd. Tijdens mijn rechtszaak viel ik van de ene verbazing in de andere. Hoe was het mogelijk dat bedrijven jarenlang bewust op grote schaal mensen konden vergiftigen?»

HUMO Toen 3M in 2000 aankondigde dat het de productie van PFOS stillegde, was dat niet meteen het einde voor het giftige goedje.

BILOTT «Toen het nieuws bekend werd, legden bedrijven die PFOS gebruikten snel een voorraad voor tien jaar aan. Om een economische ramp te vermijden, klonk het: hoe zouden ze anders waterafstotende kleding moeten maken, of brandblusschuim voor het leger? Andere bedrijven, waaronder DuPont, begonnen doodleuk zelf aan de productie van PFOS en PFOA. Dat brachten ze in 2015 onder in hun spin-off Chemours. Ook bij omwonenden van Chemours-vestigingen groeit de laatste jaren de bezorgdheid.»

HUMO Dat zagen we vorige week ook hier, in het Belgische filiaal in Mechelen.

BILOTT «Dat verbaast me niet. In de VS hebben al verschillende rechters geoordeeld dat ook Chemours verantwoordelijk is voor de verontreiniging rond hun sites. Dat het bedrijf pas sinds 2015 bestaat, verandert daar niets aan. Chemours voerde aan dat het de milieuverontreiniging van DuPont had geërfd, maar die verdediging werd weggewuifd.»

HUMO DuPont en Chemours gebruiken geen PFOA meer voor de productie van teflon.

BILOTT «Ze hebben een nieuwe techniek ontwikkeld, GenX, om antiaanbaklagen te produceren. Maar intussen blijkt dat die GenX even grote schade kan berokkenen als PFAS.»

SPREEKVERBOD

HUMO In België is de vraag wie moet opdraaien voor de sanering van de gronden.

BILOTT «Uiteraard moet de vervuiler betalen. Zij hebben die chemische stoffen de wereld in gestuurd, en ze zijn PFAS blijven gebruiken terwijl het gevaar al duidelijk was. Ze hebben daar miljarden winst op gemaakt. Bedrijven als DuPont en 3M zijn voor honderd procent verantwoordelijk.»

HUMO Vorige week lekte uit dat de Vlaamse regering met 3M een afspraak had geregeld waardoor het bedrijf net níét moet opdraaien voor de kosten.

BILOTT «Dat is een zeer kwalijke zaak. Bij mijn weten is dat in Amerika nooit gebeurd. Wel is 3M hier vaak met overheden overeengekomen om verontreinigde sites te saneren in ruil voor een lichtere boete. Maar dat is iets helemaal anders. De afspraak in Vlaanderen toont opnieuw de macht van 3M aan.»

HUMO De rechtszaak tegen chemiereus Dupont heeft u uiteindelijk twintig jaar van uw leven gekost.

BILOTT «Ja (lacht). Omdat ik voordien chemiebedrijven had verdedigd en de geplogenheden kende, dacht ik dat de zaak van boer Tennant eenvoudig zou zijn: ik zou er hoop en al enkele maanden aan besteden. Dat draaide even anders uit! DuPont speelde het bijzonder brutaal. Ze waren heel onwillig om mee te werken en bombardeerden mij met gerechtelijke spreekverboden, zodat ik in het openbaar niets mocht zeggen over het gevaar van PFOA. Dat is ook de teneur bij de huidige processen rond 3M. Tegen iedere uitspraak wordt in beroep gegaan, tegen iedere klager lanceert 3M zelf een klacht. Om mensen te ontmoedigen om door te zetten, natuurlijk. Wie 3M voor de rechter sleept, mag een vuil, brutaal en zwaar gevecht verwachten.»

HUMO Wat is er eigenlijk geworden van boer Tennant, de man die kat de bel aanbond?

BILOTT «Hij is in 2009 overleden aan een hartaanval. Het gebeurde heel onverwacht, zei de familie. Maar de man was eigenlijk al aan het sterven toen zijn koeien één na één doodgingen. Hij is dat nooit te boven gekomen.»

WERELDWIJD PROBLEEM

HUMO U bent niet alleen milieuadvocaat, maar ook een man met een missie.

BILOTT «Wat wij in de VS hebben meegemaakt, kan andere landen inspireren. We zitten hier op een hoop documenten die decennialang werden verborgen door DuPont en 3M. Ze zijn nu vrij te raadplegen. Er is kennis en informatie, zodat burgers niet meer misleid kunnen worden. Want overheden in de hele wereld verbergen zich nog te vaak achter een vaag excuus: ‘Maar we weten nog niet zeker of deze stoffen wel écht schadelijk zijn.’»

HUMO Door de film ‘Dark Waters’ raakte uw verhaal wereldwijd bekend. Vorig jaar reisde u naar Europa met acteur Mark Ruffalo, die uw personage vertolkte in de film.

BILOTT «Ik probeer zoveel mogelijk mensen te bereiken. Ik was ook in Italië, waar in de regio Veneto hoge concentraties PFAS werden vastgesteld in het drinkwater. In Brussel sprak ik voor het Europees Parlement. Mijn boodschap was dat dit probleem niet enkel lokaal moet worden aangepakt, het gaat om een wereldwijde besmetting die ons allen treft. De kinderen van onze kinderen zullen geconfronteerd worden met PFAS. Daarom is de REACH-verordening (over de productie van en handel in chemische stoffen in de EU, red.) een goede zaak: de toegelaten niveaus voor chemische stoffen daarin behoren tot de strengste in de wereld. Maar om REACH te doen werken is een goede opvolging en monitoring nodig. Daar schort het, zoals jullie ervaring in Zwijndrecht toont.»

HUMO Uit uw boek blijkt dat de opvolging in de VS ook mank liep. Het Amerikaanse milieuagentschap EPA was op zijn minst erg laks.

BILOTT «Klopt, al van in 2000 wist het EPA dat PFOA en PFOS een probleem vormden, maar het deed niets met die kennis. Pas in 2018 werd aangekondigd dat er een nationaal plan in voorbereiding was om de PFAS-vervuiling in kaart te brengen. Achttien jaar later! Het EPA zou daarbij de nodige stappen zetten om PFAS als gevaarlijk te bestempelen, en een voorstel uitwerken om verontreinigde gronden te laten saneren. Het duurde nog een jaar voordat daar ook mee werd begonnen. En ondanks het gevaar voor de gezondheid, ondanks alle processen, heeft het EPA geen regeling uitgewerkt voor het drinkwater van de Amerikaanse bevolking. Er zijn nog steeds geen maximumwaarden bepaald voor PFAS.»

HUMO Tijdens de regering-Trump kregen milieuproblemen nauwelijks aandacht. Hoopt u op beterschap met Biden?

BILOTT «President Biden heeft tijdens zijn campagne toch beloftes gedaan in die richting. Hij sprak onder meer over een wet om het PFAS-gehalte in drinkwater te regelen.»

HUMO Op het internet wemelt het intussen van advocaten die gedupeerden oproepen om klacht in te dienen tegen 3M en DuPont, net vanwege de betere vooruitzichten met de nieuwe president.

BILOTT «PFOS-rechtszaken zijn nu inderdaad trending. Ik hoop dat dat nog lang zo blijft.»