500.000 doden maar farmabedrijven kopen schuld af: ‘Pijnstillers veranderden mijn zoon van een atleet in een heroïneverslaafde’

De makers van de zware pijnstillers die in Amerika een verslavingscrisis hebben veroorzaakt, sluiten miljardenschikkingen. Ze komen te makkelijk weg, vinden sommige nabestaanden van drugsdoden.

Alexis Pleus ziet een direct verband tussen de zakelijke praktijken van Purdue Pharma en de dood van haar zoon Jeff, in 2014. Een jaar of tien eerder had scholier Jeff zijn knie bezeerd in een potje American football, het eerste van het seizoen. Hij wilde blijven sporten. Zijn dokter schreef intensieve fysiotherapie voor, in combinatie met een zware pijnstiller: OxyContin, gemaakt door Purdue.

Dat het middel verslavend was en dat hij er heel voorzichtig mee moest zijn, vertelde niemand er duidelijk bij. De fabrikant niet, de dokter niet. Jeff kreeg een recept voor maandenlang gebruik van het zware opiaat. Hij had er niet mee kunnen stoppen, ontdekte zijn moeder pas jaren later, en was heroïne gaan gebruiken toen de pillen te duur werden. Hij overleed hij aan een overdosis.

Alexis Pleus probeert de schatrijke eigenaren van Purdue Pharma, de familie Sackler, medeverantwoordelijk te houden voor de verslaving en dus de dood van haar zoon. Maar hoop dat het lukt, heeft ze amper, vertelt ze vanuit haar woonplaats ten noorden van New York. ‘De Verenigde Staten beschermen vooral grote bedrijven en rijke mensen. Ik denk niet dat het in dit geval verandert.’

Opiatenfabrikant Johnson & Johnson en drie distributeurs troffen onlangs een schikking met tientallen lokale overheden. Ze betalen 26 miljard dollar en beëindigen daarmee in één keer ruim drieduizend rechtszaken waarin overheden het bedrijf verantwoordelijk hielden voor de schade van de verslavingscrisis. Het geld is bedoeld voor onder meer verslavingszorg. De bedrijven moeten ook beter in de gaten houden waar hun pillen naartoe gaan. Een tweede deal is op handen: ook Purdue Pharma werkt aan een groot schikkingsplan.

Purdue en andere fabrikanten en distributeurs hebben in de afgelopen decennia in de VS een gigantische verslavingscrisis aangewakkerd. Ze brachten zware opiaten jarenlang aan de man zonder waarschuwingen of beperkingen en manipuleerden dokters en toezichthouders. Hun pillen waren nodig en heus veilig, hielden ze vol. Uit interne documenten bleek inmiddels dat topmensen wel degelijk gewaarschuwd waren voor misbruik en verslaving, en in sommige gevallen zelfs grappen maakten over de ‘pillbillies’ in plattelandsstaten die eraan ten onder gingen.

Overdosis

Veel verslaafde gebruikers stapten uiteindelijk net als Jeff Pleus over op heroïne, een middel dat een vergelijkbaar effect heeft. Inmiddels wint het nog krachtiger fentanyl terrein. In de afgelopen twee decennia zijn meer dan 500.000 Amerikanen overleden aan een overdosis. Vorig jaar kostte de opiaten-epidemie bijna 70.000 levens, een record.

Johnson & Johnson en de drie distributeurs erkennen in de schikking niet dat ze daarin een rol hebben gespeeld. Voorstanders van de deal vinden dat van ondergeschikt belang. Het gaat er nu om meer schade te voorkomen, vinden zij. ‘We kijken ernaar uit om de broodnodige dollars naar onze staten te brengen om mensen te helpen herstellen van verslaving en om de productie en distributie van opiaten fundamenteel te veranderen, zodat dit nooit meer gebeurt’, zei een groep van vertegenwoordigers van justitie in tien staten die bij de onderhandelingen betrokken waren.

Maar sommige steden en staten hebben al laten weten dat ze niet meedoen. Het klinkt als een enorm bedrag, 26 miljard dollar, maar verspreid over achttien jaar en de hele VS valt dat vies tegen, vindt bijvoorbeeld het stadsbestuur van Philadelphia. ‘Het is te weinig geld, de betalingen komen te langzaam en het geld zou wel eens nooit kunnen aankomen’, zei aanklager Larry Krasner uit die stad. Op deze manier ontkomen de farmabedrijven aan echte aansprakelijkheid, vindt hij. Ook West Virginia, een van de zwaarst getroffen staten, wijst de schikking af en wil blijven procederen.

Een tweede deal met de familie Sackler is op handen. Mede dankzij invloedrijke advocaten ontkwam hun bedrijf Purdue eerder aan strafrechtelijke vervolging van topmensen. Tussen 2008 en 2017 sluisden de Sacklers bijna 11 miljard dollar uit de firma naar persoonlijke rekeningen. Daarna, in 2019, vroeg Purdue faillissement aan.

In het schikkingsplan dat deel uitmaakt van het faillissement legt de familie 4,5 miljard dollar neer voor behandeling en preventie, met de afspraak dat de Sacklers niet meer voor de rechter gesleept kunnen worden in civiele rechtszaken. Een toezichthouder, William Harrington, beschuldigt hen ervan het faillissementssysteem te misbruiken om te ontsnappen aan aansprakelijkheid voor wangedrag in ‘een van de ernstigste volksgezondheidscrises ooit in de VS’.

Gelogen

Critici wijzen erop dat ze die 4,5 miljard kunnen betalen uit de winst op hun vermogen, en dus geen cent inleveren. ‘Nog geen boot of auto’, zegt moeder Alexis Pleus. ‘Je kunt in de gevangenis belanden als je 37 dollar aan spullen uit een winkel steelt. De Sacklers stalen 11 miljard van het Amerikaanse volk, hebben gelogen en misleid, en ze mogen hun geld houden en gaan niet naar de gevangenis.’

Straatdealers komen zo makkelijk niet weg, merken critici op. Darnell Washington uit Leesburg in Virginia bijvoorbeeld. Hij dacht in 2016 heroïne te verhandelen, maar later bleek het fentanyl. Een klant gebruikte het met een vriend, de vriend overleed aan een overdosis. De dealer had die persoon nooit ontmoet, maar zit nu een celstraf van vijftien jaar uit.

Alexis Pleus heeft een klein beetje hoop, zegt ze, dat met het geld uit de schikkingen - ‘Al is het niet genoeg’ - wel betere zorg voor verslaafden opgezet kan worden. In ieder geval is het gemak waarmee Amerikaanse artsen zware pijnstillers uitdeelden verdwenen. Het CDC, het Amerikaanse equivalent van de Orde der Artsen, telde in 2012 nog 255 miljoen doktersrecepten voor zulke zware pijnstillers, in 2019 was dat aantal flink gedaald, tot 153 miljoen.

‘Toen mijn jongste zoon een jaar of twee na de dood van Jeff pijnstillers kreeg, legde de dokter heel precies uit hoe verslavend ze waren. Je mag ze niet langer dan vijf dagen gebruiken, je bouwt langzaam af, en het is beter als je moeder ze voor je bewaart, zei hij’, beschrijft Pleus. ‘Als artsen tijd zouden nemen om dat iedereen goed uit te leggen, zou dat zoveel verschil maken.’