‘Het hele financiële systeem stond op instorten aan het begin van de coronacrisis. De centrale banken hebben die implosie kunnen vermijden, maar we móéten ons voorbereiden op een nieuwe pandemie.’ De Britse historicus en econoom Adam Tooze windt er in zijn boek ‘Shutdown’ geen doekjes om en legt uit waarom de toekomst somber oogt: ‘Veel Europeanen geloven dat het coronavirus onder controle is, maar ik vrees dat ze te vroeg victorie kraaien.’
Adam Tooze (54), professor moderne geschiedenis aan Columbia University in New York en auteur van ‘Gecrasht’, over de nasleep van de kredietcrisis van 2008, werkte begin 2020 aan een boek over de klimaatcrisis. ‘Op dat moment leek de opwarming van de aarde de allergrootste bedreiging. Het manuscript was voor twee derde af toen corona ons leven drastisch verstoorde.’ Tooze nam een nieuw blad papier en begon aan ‘Shutdown’, zijn diepgravende verslag over hoe het coronavirus de grootste economische krimp sinds de Tweede Wereldoorlog heeft veroorzaakt.
ADAM TOOZE «Mijn vrouw runt een reisbureau. Zij voelde de impact van het virus meteen, en ik werd me erg bewust van de kwetsbaarheid van de ondernemers. We hebben geen flauw idee of mensen volgend jaar wel zullen kunnen reizen. Maar mijn vrouw heeft geen andere keuze dan te doen alsof er geen vuiltje aan de lucht is. Dus reserveert ze hotelkamers, bereidt ze uitstappen voor en maakt ze afspraken met Afrikaanse en Aziatische gidsen. Maar in haar achterhoofd vreest ze dat al dat werk voor het derde jaar op rij voor niets zal zijn. Vorig jaar hebben we 40 procent van ons inkomen verloren. Als mijn vrouw single was geweest, leefde ze nu in bittere armoede.»
HUMO Zorgt de klimaatverandering op termijn niet voor een véél ernstiger crisis?
TOOZE «Het zal niet de opwarming van de aarde zijn die razendsnel een miljard mensen kan doden, maar wél een pandemie die honderd keer erger is dan corona. Wereldwijd zijn er na ruim anderhalf jaar coronacrisis vijf miljoen mensen gestorven. In de lente van 2020 is de wereldwijde economie in drie weken tijd met 20 procent gekrompen. Ik betwijfel of de klimaatcrisis even snel evenveel slachtoffers en economische schade zal veroorzaken. Veel mensen zijn ervan overtuigd dat corona niets voorstelt in vergelijking met die naderende klimaatramp, maar ze brachten deze crisis door in een comfortabele zetel: ze voelden zelf amper de impact.»
HUMO U ziet ook gelijkenissen tussen de kredietcrisis van 2008 en de coronacrisis.
TOOZE «Veel mensen die ik voor mijn boek ‘Gecrasht’ heb gesproken, waren ook voor ‘Shutdown’ mijn gesprekspartners. Dat wijst erop dat die twee crisissen deel van een groter geheel zijn.
»Er waren al langer voortekenen dat veel banken reuzen op lemen voeten waren, en toch heeft de kredietcrisis ons verrast. Ook het coronavirus heeft eind 2019 iedereen in snelheid genomen.»
HUMO De laatste zin in ‘Shutdown’ luidt: ‘Dit is nog maar het begin.’ De toekomst ziet er niet al te fraai uit?
TOOZE «De coronacrisis was een testrit. Wetenschappers waarschuwen ons al vijftig jaar voor een pandemie zoals deze.»
HUMO Hebben we de Spaanse griep van 1918 uit ons collectieve geheugen gewist?
TOOZE «Die was moordend, maar we hoeven niet eens zo ver terug in de tijd te gaan. Eind jaren 50 ging de Aziatische griep tekeer, de mortaliteit bedroeg tussen de 20 en 30 procent. Ook die epidemie hebben we van onze harde schijf gewist. Na de millenniumwissel volgde het ene na het andere alarm: SARS in 2003, de vogelgriep in 2005 en de varkensgriep in 2008.
»Veel Europeanen geloven dat het coronavirus onder controle is, maar ik vrees dat ze te vroeg victorie kraaien. In het zuiden van de Verenigde Staten, in Kentucky en Tennessee, is het nu alle hens aan dek. Afgelopen week kregen twee volledig gevaccineerde familieleden uit Kentucky te horen dat ze covid hebben. Tachtigers die nu op sterven na dood zijn. Maar in geen enkel ziekenhuis is er plaats voor hen, die liggen overvol. Het doet denken aan toestanden in Brazilië of India. De verplegers in de wijk Queens in New York moesten zich in plastic vuilniszakken hullen omdat er geen fatsoenlijk beschermingsmateriaal was. »
HUMO Hoe is het zover kunnen komen?
TOOZE «We hebben te lang geloofd dat zo’n besmettelijke ziekte iets voor een ontwikkelingsland is. Harvard-econoom Larry Summers, minister van Financiën onder Bill Clinton, waarschuwde al in 2016 dat we niet voorbereid waren. Maar hij stelde ons ook gerust: vooral de derde wereld en de groeilanden zouden de grootste schokken incasseren. Dat is toch enigszins anders uitgedraaid, want de coronapandemie heeft landen als Frankrijk, Italië, Spanje, Groot-Brittannië én de VS ernstige schade toegebracht.»
HUMO De belangrijkste les die we moeten trekken, is dus dat we ons fatsoenlijk op een nieuwe pandemie moeten voorbereiden?
TOOZE «Zeker. Toen corona ons midscheeps raakte, hebben we wekenlang kostbare tijd verloren. Bij de eerstvolgende grote ramp moeten er mensen klaarstaan die meteen de teugels in handen kunnen nemen.
»De vaccins vormen op dit moment onze beste verdedigingslinie tegen het virus. Ik snap niet waarom de politieke leiders er niet alles aan doen om álle mensen op deze planeet zo snel mogelijk te vaccineren. Zolang dat niet gebeurd is, trainen we het virus in het verschalken van die vaccins.»
HUMO Als het virus echt zo gevaarlijk is, is er toch maar één optie: een verplichte vaccinatie voor iedereen?
TOOZE «Er móét een wereldwijde vaccinplicht komen. We kunnen het ons niet permitteren om het virus te laten woekeren.»
HUMO De Britse premier Boris Johnson en de Amerikaanse president Donald Trump streefden eerst groepsimmuniteit na en wezen lockdowns af. Een vergissing van formaat?
TOOZE «Het is bizar dat veel leiders bleven volhouden dat covid-19 ‘maar een griepje’ was waartegen je weerstand kunt kweken. Ze hebben allemaal moeten inbinden. Zowel Trump als Johnson is ernstig ziek geworden, en de premier is er bijna het hachje bij ingeschoten. Het idee van natuurlijke groepsimmuniteit was totaal onrealistisch. Je verwerpt dat toch meteen als je van wetenschappers te horen krijgt dat dat honderdduizenden levens zal eisen?
»Zuid-Korea heeft in februari 2020 als enige land in een vroeg stadium kordaat opgetreden. Zij herinnerden zich nog dat het MERS-virus in 2015 tientallen slachtoffers had gemaakt. Eind januari vroeg de Zuid-Koreaanse overheid de biotechbedrijven al om een sneltest te ontwikkelen. Ze wilden uitbraken zo snel mogelijk opsporen. Elk land had daar toen op moeten inzetten, maar dat is jammer genoeg niet gebeurd.»
CRASH VOOR DE DEUR
HUMO In februari 2020 was het coronavirus nog niet ons probleem, maar dat van de Chinezen.
TOOZE «Ik was toen op reis in Tanzania. Daar hoorde ik de eerste berichten over de besmettingen in de stad Wuhan en de provincie Hubei. Ik ben zeer actief op Twitter en vang doorgaans snel verontrustende signalen op, maar die had ik compleet gemist. Pas op de terugreis voelde ik de paniek, toen we op 6 maart in de luchthaven van Istanbul rondliepen. Ik zag reizigers uit de hele wereld met mondkapjes in alle vormen en maten. Ik dacht: wat gebeurt hier?
»In het begin van de crisis trokken mensen zich vanzelf uit het publieke leven terug. Ouders hielden hun kinderen thuis. Ze schakelden op eigen initiatief over op thuiswerk, lieten de supermarkten links liggen en bestelden hun boodschappen online. In Bangladesh sloten bange fabrieksbazen zelfs hun werknemers buiten.»
HUMO Mensen sloten zichzelf spontaan op uit angst?
TOOZE «Precies. Pas daarna traden de overheden op. Ze namen maatregelen om die spontane lockdowns te bekrachtigen. Er werden toen ook vangnetten gespannen om bedrijven en tijdelijke werklozen te beschermen.
»Vooral in de financiële sector werd meteen dekking gezocht. Eind februari 2020 al versluisden investeerders massaal hun geld naar veiliger financiële markten. Toen ze begin maart van hun aandelen af wilden en wanhopig cash opvroegen, daverde het systeem op zijn grondvesten. Investeerders gooiden alles in de uitverkoop, ook de zogenaamd veilige beleggingen, zoals staatsobligaties. Bedrijven kregen geen leningen meer, het hele financiële systeem leek een vogel voor de kat. Zo erg was het zelfs niet in september 2008, na de val van Lehman Brothers.»
HUMO De financiële instorting was nabij?
TOOZE «Ja. Er was blinde paniek en de overheden moesten via de centrale banken ingrijpen om de meltdown van het systeem te vermijden. Op maandag 9 maart kelderden de beurskoersen en de olieprijzen. Ze hebben toen miljarden dollars, euro’s en ponden in het financiële systeem gepompt om het te stabiliseren.»
HUMO Die dreiging beheerste toen niet het nieuws.
TOOZE «Nee, we waren op dat moment vooral bezig met onze gezondheid. De angst om ziek te worden was terecht heel groot. Maar ondertussen gaf de Amerikaanse centrale bank elke dag 17 miljard dollar uit om de markten te kalmeren.»
HUMO Waar kwam al dat geld vandaan?
TOOZE «Het gaat om elektronisch geld, daarom kan een centrale bank plots de geldsluizen openzetten. Er wordt niets nieuws gecreëerd. Als de centrale banken dat niet zouden doen in tijden van grote onzekerheid, dreigt er een run op het financiële systeem door investeerders die geld nodig hebben. De privébanken hebben de storm deze keer wel goed doorstaan. Zij moesten nu niet geholpen worden.»
HUMO Is dat een gevolg van de nieuwe regelgeving voor de banken na de kredietcrisis van 2008?
TOOZE «Ja. Daardoor waren ze stabiel genoeg om deze crisis zonder kleerscheuren door te komen.»
HET GELE GEVAAR
HUMO Winkels, horeca en bedrijven werden vorig jaar verplicht om hun deuren te sluiten. Overheden schoten ondernemers en werknemers financieel te hulp. Was dat al ooit eerder gebeurd?
TOOZE «Dat was ongezien. Normaal gezien kunnen alleen werknemers een uitkering krijgen. Landbouwers, kleine zelfstandigen en winkeliers moesten zich in tijden van nood maar zien te behelpen. In veel landen kreeg iedereen nu een tijdelijke uitkering. Overheden leken het erover eens om al hun burgers het hoofd boven water te helpen houden. Dat was een uitgesproken conservatieve maatregel.»
HUMO Hoezo? De welvaartsstaat is toch een linkse uitvinding?
TOOZE «Ja, maar die maatregel garandeerde het status quo. We willen allemaal ons leven van vóór maart 2020 terug, en die maatregel hield de belofte in dat het snel weer business as usual zou worden. Hij impliceert dat de crisis niemands schuld is en dat daarom ook iedereen aan boord gehouden mag worden. De samenleving vóór de coronacrisis was zeer ongelijk. Op kosten van de overheid wordt er nu voor gezorgd dat ze even ongelijk zal blijven. De Britse econome Daniela Gabor noemt het ‘een revolutie zonder revolutionairen’.»
HUMO Volgens sommigen betekent de massale overheidshulp het einde van het neoliberalisme. U gelooft dat niet?
TOOZE «Het neoliberale dogma dat de staat zo weinig mogelijk tussenbeide moet komen, ligt wel degelijk op de schroothoop van de geschiedenis. Alleen vraag ik me af of dat de essentie van het neoliberalisme is. Het neoliberale boegbeeld Margaret Thatcher had het destijds over ‘interne en externe vijanden’ die verslagen moesten worden. Daarmee bedoelde ze dan de socialistische vakbond en de Sovjet-Unie. Het neoliberalisme ging dus ook over geopolitieke macht, over de Koude Oorlog tegen de communisten. Het einddoel was een nieuwe wereldorde, waarin het socialisme dood is en het vrijemarktdenken regeert. Om dat doel te bereiken, waren neoliberale politici paradoxaal genoeg niet te beroerd om de macht van de staat te gebruiken.
»Kijk naar het Amerikaanse spierballenvertoon tegenover China. Dat gaat in de eerste plaats over Amerikaanse belangen. Vandaag worden nog steeds alle mogelijke middelen ingezet om die nieuwe wereldorde van het neoliberalisme te handhaven. Alleen is duidelijk geworden dat de ooit fel bejubelde globalisering de Amerikaanse dominantie aan het wankelen heeft gebracht. Door de globalisering konden andere landen economisch groeien en machtig worden.»
HUMO Heeft Donald Trump daarom de globalisering ingeruild voor America First-maatregelen?
TOOZE «Ja, maar ook Joe Biden vaart een vijandige koers ten opzichte van China. Eerlijk gezegd vraag ik me af of de Koude Oorlog ooit echt is gestopt. Akkoord, de Sovjet-Unie is geïmplodeerd, maar Noord-Korea, Vietnam of China niet. China heeft wel kapitalistische recepten overgenomen, maar president Xi Jinping is net zo’n communistische hardliner als zijn voorgangers. Biden laat zich voor zijn China-politiek vooral adviseren door haviken in het Pentagon en bij de inlichtingendiensten.»
HUMO Donald Trump had het steeds over ‘het Chinese virus’, dat heb ik Joe Biden nog niet horen zeggen.
TOOZE «Het discours is misschien veranderd, maar ook Biden is geneigd te geloven dat het virus uit een Chinees lab ontsnapt kan zijn. ‘Laten we dat eens grondig onderzoeken,’ zei hij. Dat werkte in Peking als een rode lap op een stier. Hij had er in het openbaar over kunnen zwijgen en er achter de schermen met China over praten. In plaats daarvan zet hij de koers van Trump en het Pentagon voort. Volgend jaar bedraagt het budget van het Amerikaanse ministerie van Defensie 755 miljard dollar, daarmee willen ze onder meer hoogtechnologische onderzeeërs, straaljagers en wapentuig voor ruimteoorlogen kopen. Biden drukt het gaspedaal gewoon nog dieper in.»
HUMO Kan de Koude Oorlog met China escaleren?
TOOZE «Bij zijn aantreden stelde Joe Biden de diplomaat Kurt Campbell aan, en die kreeg in mei op een onlineseminarie dezelfde vraag. Hij keek eerst een paar seconden bezorgd in de camera en zei toen: ‘Ik geloof echt dat de VS en China vreedzaam kunnen samenleven. Maar de volgende jaren wordt dat een enorm grote uitdaging.’ Dat is toch waanzin?»
HUMO Mijn beeld van president Trump tijdens de coronacrisis is dat van een dommige man die tegen beter weten het gevaar bleef ontkennen. Dat klopt niet helemaal?
TOOZE «Nee. Viroloog Anthony Fauci heeft later beschreven hoe zijn besprekingen met de president verliepen. Hij toonde hem de meest recente cijfers van de besmettingen en de overlijdens. Trump had direct door dat het ernstig was.
»Toen hij de tv-beelden van lijkzakken zag in een ziekenhuis in Queens, de wijk in New York waar hij is geboren, was hij daar erg van onder de indruk. Een coronanegationist had het waarschijnlijk als een uitzondering afgedaan, maar Trump niet. Hij begreep meteen dat de ramp zich over het hele land kon verspreiden. Hij wilde niet verantwoordelijk worden gesteld voor honderdduizenden doden: eind maart liet hij de stoere machotaal achterwege en kondigde hij een beperkte lockdown aan voor de maand april. ‘Iedere Amerikaan moet zich voorbereiden op zware tijden,’ sprak hij. Hij noemde het virus een ‘grote nationale uitdaging’, en had het over ‘een kwestie van leven of dood’.»
