Alles wat we nu weten over de apenpokken: ‘Nog veel te vroeg om te zeggen of mannen die seks hebben met mannen echt een groter risico lopen’

Op verschillende plaatsen in Noord-Amerika en Europa duiken gevallen van het apenpokkenvirus op. In New York en San Francisco is inmiddels de noodtoestand uitgeroepen, in Spanje viel vrijdag de eerste dode op Europese bodem. ‘Monkeypox’ is voor velen onbekend, maar ligt al decennia onder de loep van de wetenschap. Het is hoogst ongewoon dat de Afrikaanse virusziekte van mens tot mens gaat, maar de kans op verspreiding onder de brede Europese bevolking is klein. Dit is alles wat we nu weten.

Wat zijn apenpokken?

Het apenpokkenvirus is een zeldzame virale infectie die zich doorgaans niet snel verspreidt van mens op mens. Het virus maakt deel uit van dezelfde virusfamilie als die van de pokken, de zware ziekte die in de jaren 80 werd uitgeroeid. Het is op dit moment het meest voorkomende virus in die familie.

Apenpokken danken hun naam aan de ontdekking ervan bij laboratoriumapen, in de jaren vijftig van de vorige eeuw. Waarschijnlijk zijn echter niet apen, maar knaagdieren de drager. Reservoirs van het virus worden onder meer aangetroffen bij Afrikaanse dieren zoals de Gambiaanse buidelrat.

Wat weten we over de incubatietijd, de symptomen en het ziekteverloop?

Patiënten ontwikkelen de eerste symptomen tussen zeven en veertien dagen na de blootstelling aan het virus. De symptomen zijn koorts, hoofdpijn, rugpijn, spierpijn, vermoeidheid en uitslag in de vorm van puisten of blaasjes. De meeste gevallen zijn mild en vergelijkbaar met de waterpokken. De meeste mensen genezen na enkele weken. In uitzonderlijke gevallen worden patiënten ernstig ziek.

«Het opvallendste is huiduitslag van vochtblaasjes. Bij sommige mensen is dat heel beperkt, anderen zien de blaasjes over hun hele lichaam opduiken», vertelt expert Isabel Brosius van het Instituut voor Tropische Geneeskunde aan De Morgen.

De ziekte is vooral gevaarlijk voor jonge kinderen en voor zwangere vrouwen, bij wie het virus tot geboortedefecten van het ongeboren kind leiden. Doorgaans verdwijnt de ziekte vanzelf, eventueel geholpen door virusremmers.

Kan de ziekte dodelijk zijn?

«De mortaliteitscijfers schommelen sterk tussen de 1 en 10 procent», legt Brosius uit. «Wat we er duidelijk moeten bij zeggen, is dat de data tot nu toe vooral uit Congo en Nigeria komen. Daar zijn de voorzieningen minder en zijn de gerapporteerde gevallen wellicht het topje van de ijsberg. Wellicht zien we vooral de ernstigste gevallen en blijven mildere ziektebeelden onder de radar. Daarom dat er nu nog zoveel onderzoek loopt: om meer detail te krijgen in de gegevens. De uitbraken in de westerse landen kenden geen sterfgevallen, bijvoorbeeld. (Na publicatie van dit artikel meldde Spanje de twee eerste sterfgevallen door apenpokken in Europa, red.)»

Waar worden besmettingen vastgesteld?

Het virus komt vooral voor in afgelegen gebieden in Centraal- en West-Afrika, vaak nabij tropische regenwouden. In Congo zijn al een paar honderd besmettingen geteld.

Sinds mei zijn plots tientallen besmettingen geteld in verschillende Europese en Noord-Amerikaanse landen. Het virus werd al in 78 landen aangetroffen die normaal zelden of nooit met apenpokken worden geconfronteerd. Hoe het komt dat het virus zich plots meer lijkt te verspreiden, is nog onduidelijk. «We hebben nog nooit gezien dat het in verschillende westerse landen tegelijkertijd opduikt», zegt Brosius.

Wat weten we over de verspreiding in België?

Er zijn op moment van schrijven (29/7) 393 bevestigde besmettingen met het apenpokkenvirus vastgesteld in ons land, volgens de meest recente cijfers van gezondheidsinstituut Sciensano. Wereldwijd zijn er momenteel ongeveer 18.000 gevallen geregistreerd. Het aantal besmetting stijgt in België sterk: in juni stond de teller nog op 25 gevallen.

Het virus heeft zich mogelijk in ons land verspreid via Darklands, een fetisjfestival voor homomannen dat begin mei in Antwerpen plaatsvond. Uit contactonderzoek is gebleken dat verschillende van de Belgische patiënten op dat evenement aanwezig waren. Volgens de organisatie is er reden om aan te nemen dat het virus door festivalbezoekers uit het buitenland is binnengebracht.

De apenpokken worden echter veroorzaakt door een virus dat geen onderscheid maakt tussen mensen en dus «niet intrinsiek geassocieerd is met een specifieke groep mensen», benadrukte dokter Hans Kluge, regionaal directeur van Europa voor de Wereldgezondheidsorganisatie (WHO), eind mei nog.

Hoe verspreidt het virus zich?

Het is hoogst ongewoon dat ‘monkeypox’ van mens tot mens gaat. Epidemiologen vermoeden dat de geïnfecteerden het virus bij huid-op-huidcontact of via speekseldruppels op elkaar overdragen. Expert Isabel Brosius: «Het is gekend dat het virus door nauw lichamelijk contact kan worden overgedragen – waarbij seksueel contact daar duidelijk een vorm van is. Maar of het virus zich ook in lichaamsvloeistoffen zoals zaad, vaginaal vocht of slijmvliezen kan manifesteren en zo overgedragen kan worden, moet nog bekeken worden.» Het risico op besmetting is kleiner dan bij het coronavirus.

Verder valt op dat vooral mensen jonger dan 50 besmet raken. Dat heeft er vermoedelijk mee te maken dat oudere mensen het pokkenvaccin nog toegediend gekregen hebben. In ons land werd de toediening van dat vaccin halverwege de jaren 70 stopgezet.

De vastgestelde besmettingen blijken vaker homomannen te zijn. Lopen die meer risico?

Op dit moment werd de meerderheid van de geregistreerde besmettingen aangetroffen bij mannen die seks hebben met mannen (MSM). Het virus kan echter eender wie besmetten. «Het is nog veel te vroeg om te zeggen of seksuele contacten van mannen die seks hebben met mannen echt een groter risico inhouden», zegt Brosius. «We kunnen nu alleen epidemiologisch vaststellen dat de gevallen die we nu kennen voornamelijk MSM zijn. Evengoed komen er de komende weken gevallen in andere populaties naar voren. Dus moeten we voorzichtig zijn met zulke uitspraken.»

Welke aanpak hanteert België om de verspreiding in te dijken?

De Risk Management Group (RMG) heeft beslist over de maatregelen die er genomen worden om de verspreiding van de ‘monkeypox’ in ons land in te dijken. Dit is er beslist:

• Wie besmet is, moet in isolatie zolang de letsels niet genezen zijn.

• Wie symptomen vertoont, moet naar de spoeddienst van het ziekenhuis gaan, waar de triage zal gebeuren.

• Hoogrisicocontacten hoeven niet in isolatie, maar moeten zelf monitoren of ze symptomen krijgen. Hoogrisicocontacten zijn onder meer huisgenoten, seksuele partners, mensen met wie er nauw contact is geweest en gezondheidswerkers die de patiënt verzorgd hebben.

• De RAG raadt hoogrisicocontacten aan om extra voorzichtig te zijn met mensen met een verminderde immuniteit, zwangere vrouwen en kinderen.

• Voor zeer-hoogrisicocontacten zijn strengere maatregelen opgesteld. Het gaat om mensen die seksueel contact of lang huid-op-huidcontact gehad hebben met een besmet persoon. Zij moeten in de drie weken na het contact een mondmasker opzetten, en een quarantaine in acht nemen als zij contact zouden hebben met jonge kinderen, zwangere vrouwen of mensen met een verzwakte immuniteit.

• Er zal verder gesensibiliseerd worden, in het bijzonder bij mannen die seks hebben met mannen aangezien het virus in die groep circuleert. Daarvoor zal Zorg en Gezondheid samenwerken met het expertisecentrum Sensoa.

• Verder wordt ook aan mensen die verschillende seksuele contacten hebben, gevraagd om waakzaam te zijn.

Is er een nieuwe pandemie geboren?

Van de start van een nieuwe gezondheidscrisis met de omvang van de coronapandemie lijkt geen sprake. Zo verspreidt het virus dat de ziekte veroorzaakt zich niet of nauwelijks via de lucht, zoals covid-19. Ook wordt het virus al decennia bestudeerd, terwijl het coronavirus een volledig nieuw - en dus onbekend - virus was. Bovendien is het virus dat in Europa is opgedoken de minder schadelijke, West-Afrikaanse variant. De andere, ‘Congolese’ variant is veel dodelijker.

De WHO bestempelt de wereldwijde uitbraak van de apenpokken wel als een medische noodsituatie. «Niet omdat dit virus een gevaar is voor de algemene bevolking», benadrukt viroloog Marc Van Ranst (KU Leuven). «Dat lijkt zo, met dat hoogste waarschuwingsniveau. Maar dit virus is qua risico’s absoluut niet te vergelijken met corona. Een kleine meerderheid in de expertencommissie wilde deze statusverhoging dan ook niet.»

WHO-baas Tedros Ghebreyesus nam uiteindelijk zelf de beslissing «omdat er een duidelijk risico is dat dit virus zich snel verder zal verspreiden over de hele wereld» .

Isabel Brosius: «Langs de ene kant is het zeker niet zo dat de algemene bevolking massaal in paniek moet slaan. In principe gaat het hier toch over een virus dat moeilijker overdraagbaar is dan het coronavirus. Maar het is wel zo dat er een zekere mate van alertheid is, zowel onder artsen als onderzoekers. We willen zo snel mogelijk antwoorden vinden op een aantal vragen.»

Krijgen we binnenkort een apenpokkenvaccin?

België heeft ruim 3.000 vaccindoses ontvangen van de Europese Unie. Die worden momenteel toegediend in de negen referentiecentra in het land aan mensen die een hoogrisicocontact hebben gehad met besmette mensen, zoals seksuele partners.

Daarbovenop heeft minister van Volksgezondheid Frank Vandenbroucke (Vooruit) een bestelling geplaatst bij het Deense farmaceutische bedrijf Bavarian Nordic voor de aankoop van extra 30.000 vaccins. Met die doses, die vanaf het najaar geleverd worden, kunnen nog eens 15.000 mensen beschermd worden. Daarbij wordt momenteel onder meer gedacht aan personen die nu al een PrEP-behandeling voor hiv krijgen en aan de gezondheidswerkers in de referentiecentra.

De Hoge Gezondheidsraad beveelt vaccinatie aan bij personen met een risicovol contact. Door het beperkte aantal beschikbare vaccins en de onzekerheid over toekomstige leveringen worden momenteel strikte voorwaarden gesteld voor vaccinatie.

«De verwachting is dat het pokkenvaccin voor een stuk beschermt tegen apenpokken. Mocht ik als arts een patiënt hebben die met apenpokken is besmet, zou ik alvast diens nauwe contacten een pokkenvaccin aanbieden», zegt Stanley Plotkin, peetvader van de vaccinologie.

(DM)