Angela Merkel: ‘Natuurlijk vraag ik me af of ik behalve crisismanager ook de oorzaak van crisissen ben geweest’

Angela Merkel (68) is precies een jaar geleden afgezwaaid als bondskanselier van Duitsland, ze heeft dus tijd genoeg gehad om haar zestien jaar aan het hoofd van de bondsrepubliek te overdenken. Ze is niet te beroerd om haar fouten toe te geven, maar het is toch even zoeken. De vluchtelingencrisis? ‘Zou ik opnieuw zo aanpakken.’ Gas uit Rusland? ‘Iederéén wilde Russisch gas.’ De oorlog in Oekraïne? ‘Dat land was niet klaar om tot de NAVO toe te treden.’

Angela Merkel heeft haar intrek genomen in het kantoor van één van haar voorgangers, wijlen oud-kanselier Helmut Kohl, op de vijfde verdieping van een strak gebouw in DDR-stijl, tussen Hotel Adlon en de Russische ambassade aan de statige boulevard Unter den Linden in Berlijn. Margot Honecker, echtgenote van DDR-bons Erich Honecker, heeft er ooit geresideerd als minister van Onderwijs. Het interview vindt plaats in de vergaderzaal met een prachtig uitzicht op de Pariser Platz en de Brandenburger Tor. De fotosessie wordt snel afgehandeld, want daar houdt Merkel niet van. Zodra de camera’s verdwenen zijn, ontspant ze zich. Ze is nu al een jaar geen bondskanselier meer. De simpele vraag ‘Hoe gaat het met u?’ kon vroeger haar argwaan wekken. Tegenwoordig vindt ze het een heel geschikte vraag, merkt ze met een ironische blik op. ‘En ik wil graag antwoorden dat het met mij persoonlijk zeer goed gaat.’ Maar de algemene politieke situatie vindt ze bepaald niet opbeurend.

– Mevrouw Merkel, u ziet er nog precies hetzelfde uit als vroeger.

Angela Merkel «Had u verwacht dat ik hier met een paardenstaart zou zitten? Mijn kledij moet gewoon praktisch zijn, en met mijn kapsel heb ik me verzoend. U spreekt me als kanselier in ruste, maar ik ben dezelfde persoon als toen. U zou dus evengoed kunnen concluderen dat ik als kanselier nooit een artificiële rol heb gespeeld. Ik hoef nu niet meer zoveel aandacht te besteden aan make-up. En wees gerust: ik zit thuis niet in dit jasje tv te kijken, dan draag ik een wollen trui.»

– In 2019 begon u tijdens de officiële ontvangst van de Oekraïense president Zelenski in Berlijn plots hevig te trillen.

Merkel «Dat was een heel gênant moment. Ik wist even niet meer waar ik was, en dat tijdens een officiële ceremonie, terwijl het Duitse volkslied werd gespeeld. Ik had blijkbaar te veel spanning opgebouwd. Het had te maken met de dood van mijn moeder. Ik had te weinig tijd gehad om haar in haar laatste weken te begeleiden. Bovendien was het vreselijk warm, en zoals altijd waren de lenzen van de camera’s als geweerlopen op mij gericht, waardoor ik ijl in het hoofd werd.»

– De Amerikaanse schrijfster Siri Hustvedt had soortgelijke ervaringen en schreef er een boek over, ‘Een geschiedenis van mijn zenuwen’. Daarin onderzoekt ze of ze onbewuste angsten heeft. Hebt u zich dat ook afgevraagd?

Merkel «Ik wilde weten wat er aan de hand was. Het was duidelijk dat ik iets niet onder controle had. Mijn kanselierschap liep ten einde, het gebeurde nadat ik had beslist om me niet opnieuw kandidaat te stellen. Het was in feite een teken dat ik de juiste beslissing had genomen.»

– Zou een toppoliticus ook gewoon kunnen zeggen: ‘Ik zoek een psychotherapeut op’?

Merkel «Dat was niet aan de orde, maar ik zou het prima vinden als een politicus dat zegt. Ik ben natuurlijk naar de dokter gegaan voor een neurologisch onderzoek, ik wilde immers graag weten hoe het met mijn gezondheid gesteld is.»

Nazigruwel

– Zou u zeggen dat u door de natuur of door de goede God gezegend bent met een zekere onbevreesdheid?

Merkel «Onbevreesdheid zou ik het niet noemen. Godsvertrouwen, ja, of optimisme.»

– U hebt ooit een stevig conflict gehad met Helmut Kohl. Hij was een politiek zwaargewicht, maar ook fysiek een kolos. Er is toch een zekere onverschrokkenheid nodig om tegen hem in te gaan.

Merkel «Ik heb ook in andere situaties meegemaakt dat mannelijke politici hun zwaardere stem en grotere lichaam inzetten. En Helmut Kohl kon ook extra luid praten als hij kwaad was.»

– Schreeuwen, bedoelt u?

Merkel «Dan ging hij erg tekeer, en je moest goed nadenken of het verstandig was om tegen hem in te gaan. Dat ik soms dingen heb gezegd die in de politiek ongebruikelijk waren, heeft te maken met mijn DDR-achtergrond. Ik ben in mijn jeugd geen lid geweest van de jongeren- of de studentenafdeling van de SED (de eenheidspartij in de DDR, red.), en ik had dus mijn eigen taalgebruik en mijn eigen ideeën. Dat viel soms op en kon gedurfd lijken, maar dat was het niet.»

– Oud-kanselier Helmut Schmidt, die de nazidictatuur had meegemaakt en tijdens de oorlog in het leger had meegevochten, zei dat hij daar een wantrouwen tegenover zijn eigen volk aan had overgehouden. Speelde dat ook bij u mee?

Merkel «Ik zou het geen wantrouwen tegenover mijn eigen volk noemen, maar een algemeen wantrouwen tegenover mensen, omdat we in staat zijn vreselijke dingen te doen. Duitsland heeft dat onder het nationaalsocialisme extreem gruwelijk getoond. Ik ben ervan overtuigd dat onze staatsstructuur en onze grondwet nu zeer veel wijsheid bevatten, en een weldoordachte visie op de onafhankelijkheid van de pers en de rechterlijke macht, en op de democratische processen. Tegenwoordig wordt dat allemaal wel erg snel ter discussie gesteld –gerechtelijke uitspraken worden bijvoorbeeld sneller dan vroeger in twijfel getrokken.

»Ik moet toegeven dat ik zelf op de vingers ben getikt door het Grondwettelijk Hof omdat ik in 2019 vond dat het resultaat van de verkiezingen in de deelstaat Thüringen (het extreemrechtse AfD haalde 23 procent van de stemmen, red.) ongedaan moest worden gemaakt. Ik had kunnen reageren op de uitspraak van het hof, maar dat heb ik niet gedaan, omdat ik het instituut moet respecteren.»

– Bent u bang dat het systeem zou kunnen instorten?

Merkel «Elk individu moet het systeem respecteren, anders zou dat inderdaad kunnen, ja. Daarom hou ik er niet van als een deel van de bevolking een etiket krijgt opgeplakt, zoals de ‘bubbel van de Prenzlauer Berg’ (met welgestelde gezinnen, red.). Die mensen zijn natuurlijk niet representatief voor heel Duitsland, maar we mogen individuen nooit tot buitenstaanders verklaren en de rest tot echte vertegenwoordigers van een democratie. Dat loopt nooit goed af.»

Akkoord met Turkije

– Uw kanselierschap werd getekend door de vluchtelingencrisis van 2015. Op kritische vragen over uw open beleid antwoordde u: ‘Als we ons moeten excuseren omdat we ons in noodsituaties van onze menselijkste kant laten zien, dan is dit niet mijn land.’ Velen vonden dat zeer autoritair en voelden zich uitgesloten. Ze hadden het gevoel dat u bepaalde hoe Duitsland eruit moet zien.

Merkel «Ik zag vooral de mensen voor mij die vluchtelingen verwelkomden op het station van München. Mijn besluit om die vluchtelingen binnen te laten was in overeenstemming met onze fundamentele rechten en waarden. En die basiswaarden wilde ik met mijn uitspraak kracht bijzetten.»

– Maar het was toch ook een niet mis te verstane boodschap aan het volk?

Merkel «Ik heb daar niet dagenlang over nagedacht. Het was een emotionele uitspraak, ja, maar die was ingegeven door mijn overtuiging dat die rechten en waarden meer zijn dan plechtig klinkende woorden: ze hebben praktische gevolgen. Dat autoritair noemen en zeggen: ‘Ach, zo zijn die Oost-Duitsers nu eenmaal’, dat vond ik brutaal.»

– Wordt u nooit geplaagd door de gedachte dat uw beleid het Duitse volk heeft verdeeld?

Merkel «Natuurlijk ben ik daarmee bezig. En natuurlijk is het politiek gezien fantastisch als 90 procent dezelfde mening is toegedaan, en bij voorkeur die van mij (lacht). Maar er zijn situaties waarin je de controverse niet kunt vermijden. Ik heb mensen geholpen die voor onze deur stonden, en tegelijkertijd heb ik geprobeerd de diepere oorzaken van de vluchtelingencrisis aan te pakken, bijvoorbeeld door de EU te bewegen tot een overeenkomst met Turkije.»

– U hebt de reputatie recht op uw doel af te gaan. Had u die hetze voorzien en dus op de koop toe genomen?

Merkel «Ik heb echt gedacht dat ik dat debat kon winnen. En ik was er vast van overtuigd dat ik het risico moest nemen omdat er hoe dan ook een breuk in de samenleving zou zijn ontstaan.»

– Zou u het vandaag anders aanpakken?

Merkel «Nee, zeker niet.»

– In geen enkel opzicht?

Merkel «Met wat ik nu weet, zou ik in de eerste plaats proberen te voorkomen dat er een situatie zoals in de zomer van 2015 ontstaat. Bijvoorbeeld door meer steun te geven aan het Wereldvoedselprogramma in buurlanden van Syrië, die veel emigranten moeten opvangen. Later is dat overigens ook gebeurd.»

Koude oorlog

– Tijdens uw kanselierschap stapelden de crisissen zich op.

Merkel «In mijn herinnering waren de eerste twee jaar zeer rustig. Daarna was er de wereldwijde financiële crisis en de eurocrisis, en de steeds slechtere berichten over het klimaat. Na het eerste rapport van de Club van Rome zag het er nog naar uit dat het allemaal wel zou meevallen. Maar elk nieuw rapport van het IPCC klonk alarmerender, waardoor ik me ging afvragen of we wel tijd genoeg hadden om adequaat te reageren. Ach, crisissen horen nu eenmaal bij het leven, al hebben we misschien wel een paar uitzonderlijke jaren beleefd.»

– Zijn de jaren van relatieve rust niet ook jaren van nalatigheid geweest? Vraagt u zich niet af of u behalve crisismanager ook de oorzaak van bepaalde crisissen bent geweest?

Merkel «Ik zou geen politiek beest zijn als ik me dat niet zou afvragen. Neem bijvoorbeeld het milieu. Hoewel Duitsland naar internationale maatstaven goed scoort, moet ik toegeven dat er niet genoeg is gedaan. Wat mijn beleid inzake Rusland en Oekraïne betreft: ik sta nog altijd achter de beslissingen die ik als kanselier heb genomen. Ik heb mijn best gedaan om die oorlog te voorkomen. Dat dat niet is gelukt, betekent niet dat mijn pogingen verkeerd zijn geweest.»

– Men kan op een bepaald moment iets in eer en geweten doen, en achteraf toch beseffen dat die beslissing verkeerde gevolgen heeft gehad.

Merkel «Maar dan moeten ook de alternatieven van dat moment bekeken worden. Toen in 2008 de toetreding van Oekraïne en Georgië tot de NAVO op tafel lag, vond ik dat verkeerd. Geen van beide landen voldeed aan de voorwaarden, en er was evenmin nagedacht over de mogelijke gevolgen, zowel voor de houding van Rusland tegen Georgië en Oekraïne als voor de NAVO en haar bijstandsregels.

»De akkoorden van Minsk van 2014 waren bedoeld om Oekraïne tijd te geven (in die akkoorden werd een staakt-het-vuren afgesproken met de pro-Russische separatisten in de regio’s Donetsk en Luhansk, red.). Zo wilden we later een vredesakkoord tussen Rusland en Oekraïne bereiken. Oekraïne heeft die rustpauze ook gebruikt om militair sterker te worden. Poetin had het land in 2014 makkelijk onder de voet kunnen lopen. En ik betwijfel ten zeerste dat de NAVO-landen toen evenveel hadden kunnen doen als nu om Oekraïne te helpen.»

– Tijdens uw eerste publieke optreden als oud-bondskanselier verklaarde u dat u al in 2007 doorhad hoe Poetin over Europa denkt, en dat de enige taal die hij verstaat die van de brutaliteit is. Als u dat zo vroeg inzag, waarom hebt u Duitsland dan zo afhankelijk van Rusland gemaakt voor zijn energie?

Merkel «Het was voor iedereen duidelijk dat het een bevroren conflict was. En ja, je kunt je nu afvragen waarom in zo’n situatie de aanleg van de gaspijpleiding Nord Stream 2 toch werd goedgekeurd.»

– Vooral omdat er toen al, bijvoorbeeld uit Polen en de VS, zeer scherpe kritiek kwam op de aanleg van die pijpleiding.

Merkel «De meningen waren verdeeld, dat klopt. Wat was het probleem? Oekraïne wilde absoluut een transitland blijven voor Russisch gas. Het wilde het gas niet door de Oostzee transporteren, maar over het eigen grondgebied. Nu wordt het soms voorgesteld alsof elke molecule Russisch gas des duivels is. Dat was niet zo: iedereen wilde het hebben. Het is ook niet de Duitse regering die de goedkeuring voor Nord Stream 2 heeft aangevraagd, dat hebben de energiebedrijven gedaan. De regering en ik moesten alleen beslissen of we een wet zouden opstellen die de goedkeuring van Nord Stream 2 onmogelijk maakte.»

– Wat weerhield u ervan dat te doen?

Merkel «Zo’n weigering zou de relaties met Rusland ernstig hebben vertroebeld. Tegelijk kwam er minder gas uit Nederland en Groot-Brittannië, en Noorwegen beperkte zijn productie.»

– U had eerder al de vervroegde kernuitstap in gang gezet.

Merkel «Daarnaast hadden alle partijen besloten om ook in Duitsland minder gas te produceren. We hadden moeten kiezen voor het duurdere lng uit Qatar of Saudi-Arabië, want de VS kon pas later gas leveren. Dat had onze economische concurrentiepositie verslechterd. Nu kunnen we door de oorlog in Oekraïne niet anders dan dat doen, maar toen zou dat een erg moeilijke politieke beslissing geweest zijn.»

– Had u die toch niet beter genomen?

Merkel «Nee, vooral omdat er geen draagvlak voor was.

»Als u wilt dat ik aan zelfkritiek doe, geef ik graag een ander voorbeeld. De Koude Oorlog is nooit echt afgelopen, omdat er nooit echt vrede met Rusland is gesloten. Maar toen Poetin in 2014 de Krim binnenviel, werd hij prompt uit de G8 gezet. Ook werden NAVO-troepen gestationeerd in de Baltische staten om te laten zien dat de NAVO-landen klaarstonden om het bondgenootschap te verdedigen. Bovendien besloten ze dat elk land 2 procent van het bruto binnenlands product aan defensie zou besteden. Maar we hadden sneller moeten reageren op de agressie van Rusland.

»Duitsland heeft die 2 procent overigens nog altijd niet gehaald. Ik heb er ook niet elke dag een vlammend betoog voor gehouden.»

– Waarom niet? Omdat u stiekem dacht dat het niet nodig was?

Merkel «Nee, omdat ik handelde volgens het principe van Helmut Kohl: waar het om gaat, is wat het uiteindelijk oplevert. Een vlammende toespraak die geen resultaat oplevert, is nergens goed voor. En als ik in de geschiedenis op zoek ga naar succesvolle recepten, kom ik uit op het NAVO-dubbelbesluit. Het intelligente daarvan was de tweevoudige aanpak: herbewapening én diplomatie. Vertaald naar die doelstelling van 2 procent betekent dat dat we niet genoeg hebben gedaan.»

Doemscenario

– In een interview hebt u ooit gezegd: ‘Bestand zijn tegen kritiek hoort bij de democratie, maar tegelijkertijd heb ik de indruk dat een Amerikaanse president in het openbaar met meer respect wordt behandeld dan een Duitse kanselier.’ Wat bedoelde u daarmee?

Merkel «Dat mensen erg snel oordelen over politieke beslissingen uit het verleden zonder de context in herinnering te brengen en de alternatieven kritisch te onderzoeken. Voorts doet men ook moeilijk over het feit dat ik na dertig jaar in de politiek en zestien jaar als bondskanselier op mijn 67ste vrijwillig mijn functie heb neergelegd en zeg dat ik alleen nog afspraken maak met mensen bij wie ik me goed voel. Ik hoef me niet meer de hele tijd te verantwoorden.»

– Bedoelt u ook de discussie over uw kantoor? Er was onbegrip over het feit dat u negen mensen in dienst hebt.

Merkel «Dat zou een neveneffect kunnen zijn. (Schouderophalend) Welke prestaties moet ik dan kunnen bewijzen om de inrichting van mijn kantoor te verantwoorden?»

– Aan het begin van uw kanselierschap wees u erop dat er schijnbaar onoverwinnelijke hoogontwikkelde beschavingen hebben bestaan die ten onder zijn gegaan omdat ze niet flexibel genoeg waren. Is het mogelijk dat de mensheid er, ondanks alle kennis over de opwarming van de aarde, niet in slaagt te overleven, omdat niet iedereen wil samenwerken?

Merkel «‘Wir schaffen das’ is altijd mijn motto geweest in de politiek. Daarom heb ik me nooit beziggehouden met zulke doemscenario’s, maar altijd naar oplossingen gezocht. We moeten er gewoon alles aan doen om ervoor te zorgen dat de aarde niet opwarmt.»

– De cijfers zeggen genoeg: de Chinezen zijn verantwoordelijk voor 30 procent van de wereldwijde CO2-uitstoot.

Merkel «China is de grootste CO2-vervuiler, dat klopt. Het is een rivaal, een concurrent en een partner tegelijk. Daar een evenwicht in vinden is een grote diplomatieke uitdaging. Maar de oorlog in Oekraïne heeft de pogingen om het klimaat te redden geen deugd gedaan: de mensen hebben nu wel andere dingen aan hun hoofd.»

– Hebt u enig idee hoe deze oorlog beëindigd kan worden? En is het uitgesloten dat u daarbij een rol speelt?

Merkel «Ik heb eerlijk gezegd geen idee. Het zal ooit eindigen met onderhandelingen, zoals altijd het geval is bij oorlogen. Maar ik zal daar geen rol in spelen, dat kan ik u nu al zeggen.»

– De wereldwijde gevolgen van de oorlog zijn dramatisch. Kunnen de voorwaarden voor die onderhandelingen wel aan de Oekraïense leiders worden overgelaten?

Merkel «Er is een verschil tussen een opgelegd vredesverdrag, wat ik net als vele anderen niet wil, en een openhartig gesprek met elkaar. Dat is alles wat ik erover ga zeggen.»

– Tijdens en na uw kanselierschap zijn er erg veel onvoorziene zaken gebeurd. Had u ooit kunnen denken dat Springer Verlag, uitgever van de boulevardkrant Bild, uw hardste criticus zou worden? Uitgeefster Friede Springer is nochtans een goede vriendin van u.

Merkel «De persvrijheid is een zeer belangrijk goed (grijnst).»

– Leest u die krant?

Merkel «Als ik dat niet zou doen, is er altijd wel iemand die de vervelende commentaren onder mijn neus duwt.»

– Bij uw afscheid een jaar geleden mocht u, zoals alle afscheidnemende kanseliers, drie liedjes kiezen die gespeeld zouden worden. U koos onder andere ‘Für mich soll’s rote Rosen regnen’ van Hildegard Knef. Daarin zingt ze: ‘En ik zou me moeten voegen, me vergenoegen, ik kan me niet voegen, kan me niet vergenoegen, ik wil nog steeds winnen, ik wil alles of niets.’ In welke regel zit het meest van Angela Merkel?

Merkel «Ik heb dat nummer voor het geheel van de tekst en de melodie gekozen. Ik wilde gewoon duidelijk maken dat ik me verheug op een nieuwe levensfase. Ik heb prachtige dingen meegemaakt, al was het ook zwaar. Maar het was vooral geweldig, en zoveel mensen zijn er niet die kanselier van de Bondsrepubliek Duitsland kunnen worden. Ik heb het altijd met plezier gedaan, maar ook nu is het best spannend: wat kan er nog allemaal gebeuren?»

© Die Zeit