Ban de burn-out: cultuurfilosoof Kris Pint pleit voor minder werk en meer verbeelding

Met een kleine 400.000 zijn ze ondertussen. Nooit eerder hebben zoveel Belgen langer dan een jaar ziek thuisgezeten. Nooit eerder waren er zoveel hardwerkende Vlamingen die tegen een burn-out aanbotsten.

'Niemand sterft met spijt dat hij niet genoeg gewerkt heeft. Wel dat hij niet genoeg tijd aan vrienden en familie heeft besteed, aan onvervulde passies, aan plezier'

Freud, Lacan, Foucault, Nietzsche: de jonge filosoof trekt in zijn boek ‘De wilde tuin van de verbeelding’ een heel blik oude filosofen open om zijn punt te maken.

Kris Pint «Filosofen zijn, meer nog dan andere wetenschappers, altijd bezig geweest met de vraag wat het goede leven is, en hoe je het kunt bereiken. Wel, dat kan vaak door iets wat je ook in de kunst en literatuur vindt en wat de hardwerkende en hard consumerende mens een beetje verloren is: verbeelding. Jan van het Kruis, een Spaanse mysticus uit de 16de eeuw, had het al over ‘de donkere nacht van de ziel’. Als definitie van burn-out heb je daar meer aan dan aan het beeld van één of andere kapotte machine die moet worden hersteld.»

HUMO Wat veroorzaakt die vloedgolf aan burn-outs?

Pint «De extreme vormen die het individualisme heeft aangenomen? Waardoor we ons niet langer ingebed voelen in een traditie, maar geloven dat we alles zelf moeten doen, dat alles ook onze verantwoordelijkheid is? Het gekke is dat we ons ondanks al dat individualisme toch voortdurend laten beoordelen door anderen, die ons normen opleggen over hoe hard we moeten werken, hoeveel we moeten consumeren, hoe mooi en succesvol we moeten zijn. Hoe we perfect moeten zijn als partner en werknemer, hoe gezond en fit...

»Daar komt bij dat we dat alles vooral ook moeten tentoonstellen aan de anderen, via Facebook. We zijn teruggekeerd naar de verstikkende sociale controle van het dorp, waar iedereen ook moest beantwoorden aan de norm, of anders naar de stad moest om eens uit de band te springen. En dat laatste gunnen we onszelf niet eens meer. We moeten van onszelf een perfect merk maken: als producent, consument, partner, ouder. Als er dan iets fout loopt, crash je. En je crasht vandaag alléén.»

HUMO Bestond het fenomeen vroeger niet? Of werd het beter verstopt?

Pint «Het werd zeker beter verstopt, je had in vorige generaties ook mensen die problemen hadden en met zichzelf in de knoop lagen. Maar ik denk toch dat er vandaag meer van ons verwacht wordt dan toen. Vandaag kan zogezegd veel meer, en dus moet je ook op alle vlakken veel beter presteren. De vermeende mislukking en het falen worden veel sneller als zodanig aangevoeld. Want als je maar hard genoeg je best doet, kan toch alles? Dat had je vroeger minder.»

HUMO In mijn jonge jaren gold het adagium dat een journalist niet lang genoeg op café kon zitten: daar werd gepraat, gedebatteerd, menig onuitvoerbaar idee bedacht, gegrapt, gegrold en gespeeld.

Pint «In het academische milieu zie je dat ook: de publicatiedruk is hoog, waardoor er steeds minder tijd blijft voor die creatieve, ongedwongen uitwisseling van ideeën.»

HUMO Filosoof Johan Braeckman moest een onbetaalde sabbatical nemen om nog eens goed te mogen nadenken.

Pint «Schrijnend, toch? Terwijl je dat van een academicus zou moeten verwachten: dat hij afstand kan nemen om nadien met meer kennis terug te komen. Heel confronterend vond ik dat.»

HUMO Jouw oplossing is: ga mentaal tuinieren.

Pint «Als het helpt, mag het ook in een echte tuin (lacht). Nee, het komt erop neer dat je in jezelf kleine of wat grotere tuinen begint aan te leggen, met een muurtje eromheen, waarin je kunt zijn wat je wilt zijn, niet wat anderen willen of verwachten dat je bent. Waar je met een andere verbeelding kunt werken, met andere verhalen. Romanpersonages kunnen bijvoorbeeld heel inspirerend zijn, omdat ze meestal andere dingen denken en ervaren dan de lezer, zodat je merkt dat het anders kan. Ik had dat als puber heel sterk bij het lezen van Gerard Reve: het besef dat je totaal anders in de wereld kunt staan dan op de manier die je op school leert of op televisie ziet. Maar de marge om anders te zijn wordt kleiner. Vorige generaties durfden veel explicieter uit de band springen en revolteren dan de huidige, heb ik de indruk. Ik zie vandaag niet veel David Bowies meer opstaan.»

HUMO Het eerste wat je moet doen om de tuin van je verbeelding aan te leggen, is wieden.

Pint «Ik ben nooit in analyse geweest, maar de mechanismen van de psychoanalyse kunnen wel helpen om dingen te verklaren. Ook de zenfilosofie kan nuttig zijn. Ze leert je om los te laten wat je jezelf wijsmaakt over verlangens en zelfbeelden. Dat is het wieden: psychische ruimte maken, het niet wezenlijke ook onbelangrijk dúrven te vinden, zelfs al zegt de hele samenleving iets anders.»

HUMO Het was lang geleden dat ik nog eens Freud, Jung, Lacan en Foucault was tegengekomen bij een jonge filosoof: ze zijn inmiddels een beetje bij het restafval van de geschiedenis terechtgekomen.

Pint «Hip zijn ze niet meer, nee, maar wel heel relevant. Ze geven ons een gereedschapskist vol dingen om het heden te begrijpen. Neem het concept ‘doodsdrift’ bij Freud, de notie dat er genot kan zitten in destructie. Mensen denken dat als je alles maar rationeel plant en regelt, het geluk je toelacht. De homo economicus als rolmodel, maar dat gaat voorbij aan die vernietigingsdrift, de drang tot zelfdestructie die ook in ons zit. Weet je wat een woord is dat ik bijvoorbeeld al lang niet meer heb gehoord? Workaholic. Vandaag heeft iedereen het druk-druk-druk, maar niemand is nog workaholic. Nochtans zou men je bij de oude Grieken heel raar bekeken hebben als je trots was op dat druk-druk-druk: zij vonden dat verfoeilijk.»

HUMO Vandaag stellen we ons voor als ‘flexibele werknemer met doorgroeimogelijkheden’, terwijl je vindt dat we zouden moeten zeggen: ‘Ik ben een bron in de tuin, een fontein van levend water.’ Onze baas Christian Van Thillo gaat lachen, vrees ik.

Pint «Waarschijnlijk wel. Het is al een eerste stap als je het tegen jezelf durft te zeggen. Het is een citaat uit het Hooglied, de meest erotische passage uit de Bijbel. Als niemand nog beseft dat je ook op andere manieren over jezelf kunt denken en spreken, dan is het helemaal om zeep. Dan aanvaarden we het bestaande en komt er nooit nog een renaissance of een mei ’68. Hoe kun je je verzetten tegen het ideaal van de producent-consument, tenzij je een ander beeld tot je toelaat? Dat van de spelende, creatieve, genietende mens, om eens iets te noemen?»

HUMO Omdat we centen moeten verdienen om te leven misschien? Ik wil best spelen en creatief zijn en genieten, maar jammer genoeg betaalt niemand me daarvoor.

Pint «Oké, maar moet je je dan beperken tot geld verdienen? Hoeveel hebben we écht nodig op materieel vlak? Moet je het laatste model smartphone écht hebben, of wacht je tot de prijzen na enkele jaren drastisch dalen? Een spiksplinternieuwe auto of een degelijke occasie? Misschien lukt het wel met autodelen? Natuurlijk zul je materieel moeten inleveren in je tuin van verbeelding, maar misschien is het dat ook wel waard? Zeker in een periode waarin het werk nooit meer lijkt op te houden, omdat de mails ook blijven binnenlopen in het weekeinde, en thuis en werk meer en meer in elkaar overvloeien, ten koste van de vrije tijd. Het is toch raar dat men in de tijd van Keynes, bijna een eeuw terug, voorspelde dat het teveel aan vrije tijd het belangrijkste probleem van onze generatie zou worden? De werktijd is na de Tweede Wereldoorlog inderdaad steeds korter geworden door hogere productiviteit, maar op één of andere manier is dat na 1980 volledig gestopt.»

HUMO Je loopt het risico het etiket ‘wereldvreemd’ te krijgen.

Pint «Je bent de eerste die het in mijn gezicht durft te zeggen (lacht). Ik probeer nochtans niet zweverig te zijn. Kijk, als we geloven dat we alleen leven om te werken, dan zullen we dat ook doen. Tot we crashen. Maar als we geloven dat we bewuster en vrijer kunnen leven door minder of anders te werken, dan gaan we ons daar óók naar gedragen. Een heel mooie afweging daarbij is: beseffen dat we doodgaan. Dat is de enige werkelijkheid die ons allen wacht, en uit alle sterfbedgetuigenissen blijkt dat niemand ooit gestorven is met spijt dat hij of zij niet genoeg gewerkt had. Wel met spijt over de tijd die hij niet aan vrienden of familie had besteed, over onvervulde passies, gemiste concerten en te weinig plezier.»

Kris Pint, ‘De wilde tuin van de verbeelding’, Uitgeverij Boom