Ze moest de ene na de andere poort door, voor Beatrice de Graaf was waar ze moest zijn. Er gingen zeker tien sloten achter haar dicht voor ze met de veroordeelde moslimterroristen kon spreken. De hoogleraar internationale en politieke geschiedenis mocht 23 gedetineerde Syriëstrijders interviewen, en die gesprekken vormden de basis voor ‘Radicale verlossing. Wat terroristen geloven’.
BEATRICE DE GRAAF «Het was heftig om mensen te spreken in het zwaarst beveiligde deel van de gevangenis. Verschrikkelijk deprimerend. Ze weten dat ze jaren zullen vastzitten. En als ze een dubbel paspoort hebben, worden ze vervolgens het land uitgezet, ook al zijn ze hier geboren en hebben ze hier vrouw en kinderen. Ze worden zo twee keer gestraft.»
De vraag waarmee Beatrice de Graaf naar de terroristenafdeling ging: wat was de rol van religie bij hun radicale levenskeuzes? Als historicus bestudeerde ze eerst veiligheidsvraagstukken, en na de aanslagen van 11 september 2001 specialiseerde ze zich in terrorisme en radicalisering. Twintig jaar later bleef ze met een ongemakkelijk gevoel zitten.
DE GRAAF «Ik ben zelf gelovig, dus ik wist: die religie is een factor. Maar hoe en in welke mate, dat was niet zo eenvoudig te beantwoorden. Het idee dat radicalisering een logisch uitvloeisel is van religie in het algemeen, of de islam in het bijzonder, is veel te simplistisch. Je ziet geweld ook bij niet-religieuze radicale groeperingen, en het overgrote merendeel van de gelovigen is helemaal niet gewelddadig.
»Tegelijkertijd kun je radicalisering niet louter wijten aan factoren als sociaal-economische achterstelling, persoonlijke trauma’s en een worsteling met de identiteit. Die spelen natuurlijk een rol, maar het aspect van religie verdwijnt te veel naar de achtergrond. Ik denk dat de wetenschap meer kan doen om de factor geloof te begrijpen.»
- Daar zijn toch academici mee bezig? De Amerikaanse psycholoog John Horgan schreef tien jaar geleden persoonlijke verhalen van terroristen op en doet nu onderzoek naar bekering en radicalisering.
DE GRAAF «Ja, en hij is niet de enige. Als terroristen zeggen dat zij het wegens hun geloof doen en ze zitten niet aantoonbaar in een psychose, waarom zouden we dat dan niet serieus nemen? Als iemand een engel ziet of een droom krijgt waaruit hij opmaakt dat hij naar Syrië moet gaan, of muskus ruikt op de lippen van een gestorven vriend, dan zijn dat niet zomaar wonderverhalen. Voor jihadstrijders waren het tekenen: ‘Dit moet wel de goede weg zijn.’
»In de jaren 70 had je links terrorisme, waar ik eerder kopstukken van heb geinterviewd. Die teksten heb ik nog eens gelezen. Daarbij viel me op dat ook zij de wereld wilden verlossen, maar dan uit de greep van het kapitalisme. Terrorismedeskundige Martha Crenshaw zei al dat het terroristen om de verlossing van het verleden te doen is. Die zinswending bleef bij mij hangen en in verhalen over jihadstrijders zag ik dat begrip ook terug. Het ging vaak over schuld en boetedoening na een zondig leven, over verlossing, bevrijding en zuivering.
»Verlossing is ook een geloofspunt van het christendom, het geloof dat Jezus’ dood en wederopstanding de verlossing betekent voor zondaren. Ik dacht eerst dat ik dat daarin zag door mijn protestantse opvoeding. Maar ik kwam het vaker tegen. Ik heb er toen islamologen en arabisten naar gevraagd: ‘Ben ik nou gek, of zie ik elementen die lijken op een verlangen naar verlossing en boetedoening?’ Nee, zeiden ze, dat zit er inderdaad in.»
- Wat hadden de gedetineerden daarover te zeggen?
DE GRAAF «Hun levensverhalen kennen vaak een soort drieslag. Eerst is er een gevoel van een moreel tekort, vervolgens komt er een moment van bezinning en voelen ze zich geroepen, en daarna zetten ze de stap op het pad naar de verlossing. Ze vertelden me dat ze zich vaak slecht en schuldig voelden. Ze hadden een strafblad, een verslaving of een gokschuld, of ze liepen vrouwen achterna. En op dat moment kwam een jihadistische groepering in beeld die beloofde dat ze samen kindjes zouden redden uit de handen van de martelende dictator Assad. En dat ze op die manier boete konden doen. Zo werden jongens van vakkenvuller bij de Aldi in één keer engel der wrake, op weg naar een levensvervulling. Hun leven kreeg een hogere zin, ze zouden zichzelf en hun gemeenschap verlossen van het kwaad.»
- Hoe gaat het nu met hen? Zien ze zichzelf nog als zondaars die verlossing willen?
DE GRAAF «Dat is een moeilijke vraag. Van iemand als Gökmen T. weet ik dat hij nog vol heilig vuur zit. Hij heeft laatst ook een beveiliger aangevallen. Maar over het algemeen is de recidive bij terroristen laag, tussen de 3 en 5 procent. De meeste mensen die gevangenzitten, zijn zelf teruggekomen uit Syrië en Irak. Ze hebben uit eigen beweging het strijdtoneel de rug toegekeerd of het IS-kalifaat verlaten. Ter plekke bleek dat jihadistische groeperingen soms meer bezig waren met elkaar te bekampen dan tegen Assad te vechten. De strijd was niet zo zwart-wit als ze hadden gehoopt.
»Ook niet iedereen die op het slagveld is gestorven, was overtuigd van zijn zaak. Een broer van een jihadstrijder vertelde me dat die er op een gegeven moment niet meer in geloofde. Juist omdat hij vond dat hij zo slecht bezig was en omdat hij zijn ouders in de steek had gelaten, heeft hij zich doodgevochten: ‘Dan ben ik anderen tenminste niet meer tot last.’ Het verlangen naar verlossing was omgeslagen in diepe frustratie en teleurstelling.
»Als je die verlossingscyclus doorloopt en het pakt niet uit zoals je had gedacht, is de kans vrij gering dat je die heilige verontwaardiging terugvindt. Dan ben je radeloos, en psychisch echt kapot. De cyclus van hoop op radicale verlossing eindigt in radicaal bederf.»
- U schrijft dat we in het seculiere Westen banger zijn voor terroristen omdat we niet meer gelovig zijn, en dat dat terroristen in de kaart speelt. Maar in Irak en Syrië leden jezidi’s, christenen en moslims onder jihadistisch-salafistische groeperingen: zij waren toch net zo goed bang?
DE GRAAF «Enerzijds wel. We vergeten vaak dat moslims de grootste slachtoffers zijn van terrorisme. Anderzijds is IS niet de grootste bedreiging in Syrië, de meerderheid van de bevolking daar is het meest bevreesd voor Assad. Ik wil niets vergoelijken of beweren dat IS alleen bestaat bij de gratie van onze angst. Maar er zitten in onze gevangenissen mensen vast die zelf geen geweld gebruikt hebben, maar wel filmpjes verspreid hebben en een vlag aan de muur hebben gehangen. Wie strijders rekruteert of terrorisme verheerlijkt, riskeert een celstraf. Maar dat zij na een straf van twee of drie jaar het land moeten verlaten, zegt wel iets over onze angst voor het jihadisme.
»Wij denken: dat zijn mensen die in het bovennatuurlijke geloven, die de dood meer liefhebben dan het leven. Dat maakt ons banger van jihadisten dan van rechts-extremisten, terwijl die ook lelijk huishouden in Europa. Ook hier zijn recentelijk mannen opgepakt die plannen hadden voor rechts-extremistische aanslagen. En een paar jaar geleden heeft een groepje een aanslag gepleegd op een moskee. Ik hoorde veiligheidsmensen zeggen: ‘Dat was toch helemaal geen terrorisme. Die lui waren dronken.’ Nou, als er een bom was gegooid tegen een kerk waar mensen in zaten, en de daders hadden jihadistische sympathieën gehad, dan was dat nooit gezegd.
»Rechts-extremisten zijn net zo goed uit op radicale verlossing. Het gaat voor hen ook om meer dan henzelf, om het vermeende hogere ideaal van de zuivere volksgemeenschap. Zij zijn bevangen door het idee dat ‘onze gemeenschap’ bevrijd moet worden van ‘het kwaad’, namelijk buitenlanders die de grens oversteken, en die onze vrouwen en meisjes iets zouden willen aandoen, en huizen en jobs zouden afpakken. Ook die daders willen iets goedmaken en zichzelf en hun groep verlossen. Dat moeten we bloedserieus nemen, want dat doen ze zelf ook.»
Beatrice de Graaf, ‘Radicale verlossing’, Prometheus
(Trouw)
