Bij de zoektocht naar het coronavaccin blijft deze proefaap onmisbaar

Het terugdringen van het aantal dierproeven lukt maar mondjesmaat. Bij de zoektocht naar een coronavaccin en medicatie is alle hoop gericht op resultaat uit proeven met apen.

Het opgewekte gezicht van de Nederlandse Yara Dekker, dierenverzorger, is roder dan anders. ‘Al die lege hokken… het is allemaal vrij intens’, verzucht ze. De hele ochtend verzorgde ze, helemaal ingepakt in beschermende kleding, apen met namen als Bill, Clinton, Monica en Lewinsky. De dieren zijn geïnfecteerd met het coronavirus. Dekker gaf ze eten, training en observeerde de aapjes nauwkeurig.

De proefapen zijn onderdeel van verschillende studies naar Covid-19 en hebben niet lang meer. De dieren zullen uiteindelijk allemaal sterven, waarna onderzoekers de aapjes ontleden. Het kan niet anders, weet Dekker. Zonder dierproeven geen vaccin. Maar de snelheid waarmee de dieren nu sterven gaat zelfs Dekker, die al zes jaar met de apen werkt, niet in de koude kleren zitten. ‘Het gaat in zo’n rap tempo. We verzorgen de apen nog net zo goed, maar door alle studies rond Covid-19 is het lopendebandwerk geworden.’

Dekker is apenverzorger bij het Biomedical Primate Research Centre, afgekort BPRC. Het onderzoeksinstituut ligt verscholen in de bossen aan de rand van het Nederlandse Rijswijk en is al jaren doelwit van tegenstanders van dierproeven. Regelmatig rammelen demonstranten aan de poort en krijgen medewerkers verwensingen als ‘moordenaars’ en ‘je hebt bloed aan je handen’ naar hun hoofd. Het kabinet wil het liefst van de proeven met dieren af, maar de werkelijkheid is dat het BPRC het vanwege de coronapandemie drukker heeft dan ooit. De ontwikkeling van een vaccin tegen Covid-19 kan namelijk niet zonder proeven op apen.

In het testcentrum in Rijkswijk krijgen de apen eerst het vaccin toegediend, vervolgens infecteren onderzoekers de dieren met het coronavirus en uiteindelijk laten zij alle apen die betrokken zijn bij de coronastudies inslapen. Dekker gaat voorovergebogen zitten en trekt haar schouders wat dichter naar haar hoofd. ‘We werken als dierverzorgers mee aan zware studies met proefapen, maar dat wil niet zeggen dat het ons niets doet. Voor de dierverzorgers is het bijna een soort van rouwverwerking. Ik zie die dieren vaker dan mijn eigen man.’

Apenproeven

Het BPRC is een van de kleine twintig gespecialiseerde primatencentra in de wereld. Normaal gesproken werkt het onderzoeksinstituut mee aan de ontwikkeling van vaccins en medicatie tegen ziekten als tuberculose, hiv en het westnijlvirus. ‘Sinds de pandemie zijn we voor het grootste gedeelte bezig met de studies naar Covid-19’, vertelt Jan Langermans. Hij is Dekkers leidinggevende en adjunct-directeur bij het BPRC.

De afgelopen maanden heeft het instituut meegewerkt aan vijf coronavaccins en een medicijn. Daarvoor zijn inmiddels al tussen de tachtig en negentig apen opgeofferd. In totaal heeft het BPRC dit voorjaar een vergunning verkregen voor 350 apen die in een periode van vijf jaar kunnen worden gebruikt voor studies naar het coronavirus. Alle apen die de onderzoekers gebruiken fokt het BPRC zelf.

De noodzaak om het coronavirus een halt toe te roepen, maakt dat er veel vraag is naar proefdieren. Vooral apen, muizen, fretten en hamsters zijn gewild vanwege gelijkenissen met de mens. De toenemende vraag staat op gespannen voet met de wens om het aantal dierproeven te verminderen. Nederland wil voorloper worden als het gaat om proefdiervrije innovaties.

Terugdringen lukt mondjesmaat

De weerstand tegen dierproeven groeit, maar de laatste jaren lijkt het terugdringen ervan maar mondjesmaat te lukken. In Nederland vonden in 2019 ruim 448.000 proeven met dieren plaats. Nagenoeg evenveel als in 2018. Weliswaar een afname van 15 procent ten opzichte van 2017, maar in dat jaar was er nog sprake van een toename van 18 procent. Pas bij een daling van meerdere jaren zijn conclusies te trekken. Het aantal dierproeven is namelijk onderhevig aan veel factoren zoals het moment waarop onderzoekers de financiering van een onderzoek aanvragen.

Op Europees niveau schiet het al helemaal niet op, de cijfers dalen nauwelijks. De Europese Commissie publiceerde eerder dit jaar nog een rapport waaruit blijkt dat er in Europa jaarlijks ruim negen miljoen dierproeven plaatsvinden. In de periode 2015-2017 geldt voor apenproeven in de Europese Unie zelfs een toename van 15 procent. En dat terwijl de Europese regels steeds strenger worden.

Snijtafel

Bij het BPRC merken ze dat de overheid de teugels strakker aantrekt. Vorig jaar zijn strengere afspraken gemaakt: vanaf 2025 moet het aantal dierproeven in het apentestcentrum met 40 procent zijn verminderd tot minder dan 150 per jaar. De populatie apen van het BPRC is inmiddels teruggebracht van 1400 naar 1100 apen.

Buiten, bij de apenverblijven op het terrein van het instituut in Rijswijk, wijst Langermans naar een aantal resusapen die met hun knalrode billen slingeren tussen de gele glijbanen, stammen en vijvertjes. Wie niet beter weet krijgt de indruk in een dierentuin te zijn beland. De aapjes houden met gezonde achterdocht nieuwe bezoekers nauwlettend in de gaten houden. De harde realiteit is dat de dieren zullen eindigen op de snijtafel, ten behoeve van de wetenschap.

‘Voor deze groep is het paarseizoen net begonnen’, legt Langermans uit, terwijl drie aapjes op een stok hem met brutale donkerbruine ogen aanstaren. ‘Omdat we door strengere regels de populatie moeten inkrimpen, doen we aan geboortebeperkingen. Dat betekent dat vrouwtjes aan de pil worden gezet.’

Ze vertonen veel gelijkenissen met de mens

Een verdere daling van de populatie zit er voorlopig niet in. Er zijn namelijk nog geen goede proefdiervrije alternatieven voorhanden voor onderzoeken naar complexe ziektes en virussen. Proeven met apen zijn bittere noodzaak, weet Babs Verstrepen. De onderzoeker werkt binnen het BPRC aan alle Covid-19-gerelateerde studies. Voor de onderzoeken naar Covid-19 gebruikt BPRC zowel java-apen als resusapen. Deze soorten zijn het meest geschikt als het om coronavaccins gaat, omdat zij op het gebied van fysiologie en immunologie veel gelijkenissen vertonen met de mens, waardoor veel afweerreacties vergelijkbaar zijn.

Eerst krijgt een deel van de apen het vaccin, een ander deel krijgt een placebo. Vervolgens worden de apen geïnfecteerd, legt Verstrepen uit aan de hand van een video die ze afspeelt op haar laptop. In de behandelstoel ligt een slapend bruine resusaap. Het volwassen aapje is ongeveer zo groot als Verstrepens rechterarm. De onderzoeker, van top tot teen gekleed in beschermde kleding, staat in de video naast het aapje. In haar hand houdt ze een pipet. Ze opent de mond van het aapje en drupt virusdeeltjes op zijn tong, en even later ook in zijn neus. ‘Wanneer de aap ontwaakt in de kooi, is deze geïnfecteerd.’

Kweekschaaltje

Dagelijks nemen de dierenverzorgers bloed af en wordt gekeken naar het aantal virusdeeltjes in het lichaam van de apen. ‘Af­hankelijk van het onderzoek, duurt het vier dagen tot een week of zes, waarna we de dieren in laten slapen.’ Bij de onderzoeken naar Covid-19 worden alle apen uiteindelijk doodgemaakt. ‘Dat is essentieel voor het onderzoek’, legt Verstrepen uit. Er wordt bijvoorbeeld gekeken naar de pathologie van de longen en uitgebreid onderzoek gedaan naar de effecten van de ziekte en behandeling op het afweersysteem.

Verstrepen: ‘Bij een vaccin, zoals bij Covid-19, is het immuunsysteem de ‘target’. Dat is te complex om na te bootsen in een computersysteem. Je kunt bijvoorbeeld in een kweekschaaltje wel longen bestuderen, maar wat gebeurt er dan in de nieren? Het leven is best wel een wonder, er zijn zoveel dingen die met elkaar communiceren.’ Langermans vult aan: ‘Een wereld helemaal zonder dierproeven is op dit moment een utopie. We zijn nog altijd afhankelijk van het totale lichaam.’

Stichting Proefdiervrij maakt zich druk over de toename van het aantal dierproeven door de corona-uitbraak, maar verwacht dat die aantallen niet gelijk zijn terug te vinden in de later gepubliceerde jaarcijfers. ‘Dat komt omdat veel studies naar andere ziektes en medicijnen stoppen of tijdelijk gepauzeerd zijn, vanwege datzelfde virus’, zegt Saskia Aan van Stichting Proefdiervrij. De Nederlandse minister van landbouw schreef datzelfde in september nog in een brief aan de Tweede Kamer.

In het vergaderkantoor van het BPRC peinst Yara Dekker er niet over om te stoppen met haar werk, ondanks het feit dat de covidstudies zwaar zijn en de apen aan de lopende band worden opgeofferd voor de covidstudies. ‘Het is ergens goed voor. Het gaat om het belang van medicatie en vaccins. Ik ben niet per se voor dierproeven, maar ook niet tegen. Ik wil wel mijn bijdrage leveren en de apen een zo goed mogelijk leven geven. Daarvoor ben ik hier. Als er in de toekomst een alternatief is, ben ik de eerste die vertrekt.’

(Trouw)