Brussel, bommen en het basisinkomen: hoe wijs is professor Philippe Van Parijs?

De econoom en filosoof Philippe Van Parijs (65) verkoopt al jaren controversiële ideeën, zoals een voetgangerszone in het hartje van de hoofdstad, of een universeel basisinkomen.

'Je loopt in Brussel meer risico voortijdig aan je eind te komen door fijn stof dan door een terroristische aanslag'

Het zijn de overgrootouders van Philippe Van Parijs die in Brussel kwamen wonen, een grootvader zat in de Molenbeekse gemeentepolitiek. Ook nadat het door een Amerikaanse president tot hellhole is uitgeroepen, en door nogal wat commentatoren als een bestuurlijk wangedrocht verketterd wordt, blijft Van Parijs’ liefde voor de hoofdstad groot.

HUMO Voor mij is Brussel altijd een verhaal van ‘wel willen, maar niet kunnen’. Je kunt voor of tegen de voetgangerszone aan de Beurs zijn, maar je voert ze in of je doet het niet. Nu blijft het een verkeersknoop met lelijke bloembakken en een paar dranghekken. Daar is toch niemand blij mee?

PHILIPPE Van Parijs «Dat is nu eenmaal de traagheid van de democratie. Er zijn zoveel inspraakprocedures en vergunningen nodig dat je blij mag zijn als dit voor het einde van deze legislatuur opgelost wordt. Jij vindt dat het te traag aangepakt wordt, maar anderen zijn dan weer van mening dat het in noodtempo, en zonder inspraak van de bevolking, geforceerd wordt. Het was voor mij vrij gemakkelijk om in 2012 op die plek een paar keer tot een picknick op te roepen. Voor de mensen die knopen moeten doorhakken en daar de electorale gevolgen van moeten dragen, is het lastiger. Maar de evolutie naar minder auto’s in de stad is onomkeerbaar. Toen ik hier kwam wonen, groette iedere fietser de andere, omdat we met zo weinig waren. Nu foeteren we op elkaar, omdat we fietsfiles krijgen (lacht). Het gaat dus de goede kant uit.»

HUMO Nog een vooroordeel: Brussel wil niet investeren, de tunnels vallen in elkaar, de infrastructuur wordt verwaarloosd.

Van Parijs «Natuurlijk gebeuren er wél dingen, maar ja, in een dictatuur zou het sneller gaan. In een hoofdstad die gedragen wordt door het hele land ook…»

HUMO Brussel is niet geliefd. Niet in Vlaanderen én niet in Wallonië.

Van Parijs «Dat heeft het gemeen met veel andere hoofdsteden, die altijd een ambivalente relatie met de rest van het land hebben. Het helpt ook niet dat het Nederlands in Brussel niet de eerste taal is. Dat maakt het ontwikkelen van een emotionele band moeilijker. Maar soms kijk ik wel raar op: wan-neer Vlaamse ambtenaren bijvoorbeeld paniekaanvallen krijgen als ze 300 meter verder op Tour en Taxis moeten gaan werken. Onbekend is onbemind, ik weet het, maar soms wordt het wel een beetje hysterisch.

»Brussel wordt ook steeds multi-etnischer, en niet iedereen is blij met die evolutie. Vandaag wonen in Brussel één derde zogenaamde echte Belgen, één derde Belgen met migratieroots uit niet-Europese landen, en een laatste derde vreemdelingen uit Europa en de wereld. Dat betekent ook dat één derde van de Brusselse bevolking geen stemrecht heeft op gewestelijk of federaal niveau. Ach, Jules Destrée, de socialistische voorman die in 1912 als eerste aan de koning schreef dat er geen Belgen meer waren, heeft ooit van de Brusselaars gezegd dat ze de slechtste eigenschappen van Vlamingen en Walen combineerden. Het anti-Brusselgevoel is dus niet van vandaag.»

HUMO Waarom verandert er in Brussel zo weinig, ook na de aanslagen van 22 maart?

Van Parijs «Omdat niet zo duidelijk is wat er precies moet veranderen. En we weten niet alleen niet goed wat we moeten doen, we moeten het ook met te veel mensen doen. Er komen zoveel ideeën van zoveel verschillende instanties dat er niet altijd juist wordt gereageerd. Vaak heerst er gewoon blinde paniek. Na de aanslagen in Parijs heeft Brussel heel dom overgereageerd: een vijf dagen durende lockdown van het openbaar vervoer en gesloten scholen. Had dat te maken met het feit dat er toen voor het eerst in de geschiedenis geen Brusselaar in de Belgische regering zat? Iemand die had kunnen vragen of ze nog wel goed bij hun hoofd waren? Je moet toch geen hele stad lamleggen omdat een voortvluchtige zich in Brussel is komen verstoppen?»

undefined

undefined

'Het DNA van mensen is niet veranderd: we zijn nog steeds dezelfde beesten. Onze instellingen moeten ons blijven temmen.'

HUMO Die lockdown kwam er niet na de aanslagen in Zaventem en Maalbeek, toen Brussel écht getroffen werd.

Van Parijs «Omdat men ondertussen besefte dat die draconische maatregelen contraproductief zijn. Als een stad zich panisch afsluit omwille van een aanslag in een buurland, dan is dat toch net een aanmoediging voor terroristen? Het maakt de impact van hun acties alleen maar groter. De militairen in het straatbeeld – met wie ik echt te doen heb – beseffen zelf heel goed dat ze daar staan als windowdressing, om een symbolisch gevoel van veiligheid te creëren. In het afgelopen jaar hebben ze niet echt veel te doen gehad, toch?»

HUMO Maar als ze er niet zouden staan, krijgen politici het verwijt ‘niets te doen’.

Van Parijs «Politici zijn goed in het inspelen op psychologische behoeftes van de bevolking, in het creëren van een vals veiligheidsgevoel. Dat weten zij zelf ook. Je loopt in Brussel nog altijd meer risico gedood te worden door een auto-ongeval, of vroeger te sterven door fijn stof, dan door een terroristische aanslag.»

FUNDAMENTALISME

HUMO Steeds meer politici begrijpen dat ze verkiezingen winnen door angsten te vergroten en uit te buiten.

Van Parijs «Dat is een vicieuze cirkel tussen politici en media, voor meer stemmen en hogere oplages. Eén van de interessantste boeken van de afgelopen jaren is ‘Ons betere ik’ van Steven Pinker. Daarin toont hij aan dat de mens in de loop van de geschiedenis steeds minder geweld is gaan gebruiken. Waarom geloven we dan toch dat we in de meest gewelddadige tijd ooit leven? Omdat we nooit eerder zo gefocust zijn geweest op dat overblijvende geweld. Dit is overigens geen pleidooi om achteruit te leunen en daar niets meer aan te doen. Maar mag het ook nog even in een context geplaatst worden? Tijdens de Spaanse Successieoorlog zijn in de nacht van 26 op 27 november 1708, in wat nu de Europese wijk van Brussel is, 3.300 doden gevallen. In één nacht. En dat is maar één van de vele calamiteiten die deze streek meegemaakt heeft. De recente aanslagen hoeven niet gebanaliseerd te worden, maar wel gerelativeerd.»

HUMO Maar u zult toch het verwijt krijgen het moslimfundamentalisme te onderschatten.

Van Parijs «Er zijn 40.000 mannen van Marokkaanse afkomst tussen 20 en 40 jaar oud in Brussel. Enkele tientallen daarvan zijn betrokken bij aanslagen, enkele honderden zijn geradicaliseerd. Natuurlijk moet je die volgen, in het oog houden, opsporen en bestraffen. Maar je moet die 39.000 anderen niet mee in het bad trekken. Je moet ook niet de illusie voeden dat je ooit een risicovrije samenleving kunt creëren, waarin geen aanslagen meer voorkomen. De poster waarmee de Britten reageerden op de bombardementen in Londen tijdens WO II, lijkt me nog altijd een goed advies: ‘Keep calm and carry on’.

»Waarom offeren mensen zich trouwens op voor iets absurds als een wereldwijd kalifaat? Omdat zoiets hun blijkbaar aantrekkelijker lijkt dan om het even wat ze in deze samenleving kunnen vinden. Moeten wij niet eens werk gaan maken van even mobiliserende utopieën? Als je geen hoop hebt voor jezelf en je gemeenschap hier, is de kans groter dat je je gaat identificeren met dwaze dingen. De aanslagplegers stonden al los van hun gemeenschap en familie toen ze een mentale grens overstaken en toetraden tot de sekte van het kalifaat.»

UTOPIEËN

HUMO Wat zou zo’n mobiliserende utopie kunnen zijn?

Van Parijs «Europa is gestart als zo’n veelbelovende utopie, en heeft dat in het begin ook waargemaakt: een halve eeuw geen oorlog, en tussen de jaren 60 en 90 een vrijgemaakte markt met meer welvaart voor iedereen. Maar in de afgelopen kwarteeuw, na de val van de Berlijnse Muur, hebben deregulering en globalisering ervoor gezorgd dat niet iedereen meer van die toenemende welvaart kan genieten: veel werknemers ondervinden dat hun reële lonen niet meer stijgen en dat hun jobs bedreigd zijn. Zij geven de EU, niet eens volledig onterecht, de schuld. Net zoals ze Europa de schuld geven van de migratie, waardoor Oost-Europeanen nu de jobs doen die zij vroeger deden. Die werknemers zijn de Europese Unie als een bedreiging gaan zien, en stemmen nu voor de mensen die hun beloven dat ze zonder de Unie beter af zullen zijn. Dat is de brexit, dat is de boodschap van Marine Le Pen en Geert Wilders.»

undefined

'Het kan toch niet de bedoeling van de economie zijn om mensen levenslang voltijds te doen presteren in activiteiten waar ze ongelukkig van worden?'

HUMO U zei eerder dat de geschiedenis zich steeds heeft bewogen in de richting van minder conflict en meer onderhandeling. Gaan we nu terug de andere kant op?

Van Parijs «Laten we hopen van niet. Maar de brexit en Trump zijn wel tekenen van regressie. De moeizame beweging van geweld naar onderhandelen tot wederzijds voordeel, en nadien naar rechtvaardigheid en redelijke akkoorden, wordt minder makkelijk gemaakt. Nu krijg je terug dictaten, eenzijdige beslissingen en het afwijzen van dialoog. Zal dat escaleren tot echt geweld? Ons DNA is niet gewijzigd. We zijn nog steeds dezelfde beesten. Onze instellingen kunnen en moeten ons blijven temmen.»

HUMO Hoe moet een utopie er vandaag dan uitzien?

Van Parijs «Die moet verschillende onderdelen bevatten. Eén daarvan is de herovering van de publieke ruimtes in onze steden. Die worden nu nog veel te veel gedomineerd door het autoverkeer. Nogal wat centrumsteden in Vlaanderen hebben die beweging de afgelopen tien, twintig jaar gemaakt. En overal in de wereld wordt geïnvesteerd in de stedelijke leefomgeving. Ik droom weleens dat Brussel ooit mag lijken op Louvain-la-Neuve, waar de juiste stratenhiërarchie werd opgelegd: straten waar kinderen de baas zijn en kunnen spelen, dan straten waar auto’s kunnen parkeren, en daarna pas straten waar ze stilletjes kunnen rijden. Dan krijg je meteen ook een andere relatie tussen de volwassenen in de straat: er ontstaat vertrouwen, solidariteit, en agressie en angst verminderen. Dat lukt niet als je blijft geloven dat militairen op iedere straathoek de oplossing zijn. Politie blijft noodzakelijk om in te grijpen wanneer het fout gaat, maar je kunt niet alles van de ordediensten verwachten.»

BASISINKOMEN

HUMO Voor u is een universeel basisinkomen ook een onderdeel van een hedendaagse utopie. U verkondigt dat idee al jaren, maar het krijgt nu pas de goedkeuring van bedrijfsleiders, politici en sociale activisten. Zes op de tien Vlamingen zijn voorstander, zegt een recente peiling.

Van Parijs «Het heeft 35 jaar geduurd, want ik heb er in 1982 voor het eerst voor gepleit, maar goed. Le Monde belde daarnet, die willen daar heel dringend een opiniestuk over omdat ook de Franse presidentskandidaat voor de PS, Benoît Hamon, het nu in zijn programma heeft staan. Bij Harvard University Press, waar binnenkort een nieuw boek over basisinkomen van Yannick Vanderborght en mij verschijnt, zijn ze verbaasd door de belangstelling: een Chinese en een Koreaanse uitgave zijn al onderweg.

»Mijn redenering is nog steeds dezelfde. Ik zag het basisinkomen als oplossing voor twee problemen, die alleen maar acuter zijn geworden. Hoe los je het probleem van de werkloosheid op zonder op een aanhoudende groei te rekenen? Er wordt nu voorspeld dat we als gevolg van robotisering en verdere automatisering geconfronteerd zullen worden met een groeiend aantal mensen voor wie er geen werk zal zijn. Dat is ook de reden waarom Elon Musk en anderen in Silicon Valley, die midden in die evolutie staan, nu onderzoek naar het basisinkomen financieren. Men heeft lang gedacht dat de groei van de productie een oplossing zou blijven bieden. Nu is het scepticisme over de wenselijkheid en mogelijkheid van zulke groei groter dan ooit.»

undefined

undefined

'Op een picknick in het centrum van Brussel: 'De evolutie naar minder auto's in de stad is onomkeerbaar.'

HUMO En het tweede probleem was?

Van Parijs «Wij vonden als jonge progressieven in die tijd dat staatssocialisme niet de oplossing kon zijn voor de emancipatie van de mens. Dat was voor ons geen aantrekkelijk alternatief voor het kapitalisme. We hadden een andere utopie nodig, meer in de lijn van de Franse filosoof Charles Fourier dan van Karl Marx. Bij Fourier vond je al het idee van een onvoorwaardelijk inkomen, waardoor mensen alleen nog maar zouden werken als ze dat zinvol vonden. Het basisinkomen gaat niet alleen over de herverdeling van middelen of de bestrijding van armoede, maar ook over een nieuwe filosofie van leven en werken.»

HUMO Het eeuwige discussiepunt blijft de betaalbaarheid. Wat hebben mensen nodig om vrij hun werk te kunnen kiezen?

Van Parijs «Dat hangt af van het individu. Er zullen altijd mensen zijn die zelfs met 2.000 euro per maand niet zullen toekomen. Maar een onvoorwaardelijk inkomen van 400 of 500 euro per maand biedt al meer vrijheid om van job te veranderen, een eigen zaak op te starten, of een paar dagen te werken en de rest van de tijd vrijwilliger, mantelzorger of gewoon papa en mama te zijn. Het is uiteraard niet voldoende om als alleenstaande van rond te komen, maar wél om niet iedere klotejob te hoeven aannemen of blijven doen. Het geeft je meer vrijheid om het op bepaalde momenten wat rustiger aan te doen als je voelt dat er een burn-out zit aan te komen, of om opnieuw te gaan studeren. Kortom, om je leven vrijer in te richten.»

HUMO 400 euro is ongeveer de helft van het leefloon voor een volwassen alleenstaande.

Van Parijs «Ja, maar het is ook niet de bedoeling dat het basis-inkomen in de plaats van de sociale zekerheid komt: hoe bescheidener de basis, hoe meer die aangevuld moet worden met andere uitkeringen. Om financiële armoede aan te pakken zal dat nodig blijven. Het is niet de bedoeling dat het inkomen van alleenstaanden met een leefloon, of van zieken of invaliden daalt. Het basisinkomen is relevant voor een intelligente armoedebestrijding, maar het is vooral interessant om iedereen vrijer te maken, zelfs om voltijds op het strand te gaan liggen met 400 euro per maand. Maar ik betwijfel of velen daarvoor zullen kiezen.»

HUMO Moet het basisinkomen onvoorwaardelijk zijn? Kun je geen gemeenschapsdienst in ruil vragen?

Van Parijs «Het ‘voor wat, hoort wat’-principe? Als het daarmee makkelijker wordt aanvaard, geen probleem, ik ben geen purist. Maar wat vind je dan een aanvaardbare bijdrage? Boodschappen doen voor je bejaarde buren? Het speelpleintje in de buurt onderhouden? Je kinderen thuis met hun huiswerk ondersteunen? Zelf bijlessen nemen? Wat is een bijdrage aan de gemeenschap? En vervolgens: wie gaat dat in godsnaam controleren, en hoe? Wat zal het opleggen van voorwaarden opleveren, behalve veel kosten? We onderschatten mensen: als ze tijd hebben, en een stukje verzekerd inkomen, nemen ze net veel meer initiatieven dan wanneer ze na een dag tegen hun zin werken, afgepeigerd en lusteloos voor hun tv neerzakken. Het kan toch niet de bedoeling van de economie zijn om mensen levenslang voltijds te doen presteren in activiteiten waar ze ongelukkig van worden? Is dat ons ideaal? Of moet een toegenomen productiviteit mensen net vrijer maken om zich bezig te houden met dingen die ze zinvol vinden en graag doen, ook als daar niet meteen een marktwaarde tegenoverstaat? Götz Werner, oprichter van de Duitse drogisterijketen DM, waar 57.000 mensen werken, is één van de grootste voorstanders van het basisinkomen. ‘Want,’ zegt hij, ‘als mensen meer uit vrije wil komen werken, zullen ze ook liever werken en beter presteren. En het zal mij verplichten het werken voor hen aangenamer te maken.’ Dat vat het zowat samen.»