Cas Mudde, politicoloog: 'Het is vandaag bijna modieus geworden om anti-links te zijn'

Soms kiest een mens een rustig lijkend studiedomein, om dan te moeten vaststellen dat het wereldwijd een trend wordt. Het overkwam politicoloog Cas Mudde, een Nederlander die doceert aan de universiteit van Georgia en die gespecialiseerd is in radicaal-rechts en populisme. ‘Onze liberale democratie verkeert in een grotere crisis dan we denken.’

'De problemen komen van een kleine groep idioten, terwijl alle moslims erop aangesproken worden. Het is vergelijkbaar met het Waalse cliché dat alle Vlaams-nationalisten neonazi's zijn'

Het Tony Blair Institute for Global Change heeft onlangs becijferd dat extreem- en radicaal-rechts in Europa sinds de eeuwwisseling van 8 naar 24 procent is gegroeid. Verkiezing na verkiezing kijken ze naar een volgende overwinning, en klassieke partijen vinden vooralsnog geen antwoord. Kan iets hun opgang tegenhouden, of gaat heel Europa straks de weg van Polen en Hongarije op?

Cas Mudde «De groei valt niet te ontkennen. Grofweg zijn ze nu twee keer zo groot als vóór de crisis van 2008, maar ze zitten wel meestal in de oppositie. Hier en daar zijn ze de kleinere partner in enkele regeringen. Maar ook al zijn ze groter geworden, zo gek veel verschil met een generatie terug is er niet. Het grote verschil zit in Oost-Europa, zeker in Polen en in Hongarije, waar premier Viktor Orbán ongeveer zegt wat Marine Le Pen in Frankrijk zegt. Maar hij is een heel ander fenomeen dan Le Pen. Orban behoort tot het establishment als leider van een gevestigde rechtse partij, en hij heeft tegelijk ook een populistische, anti-EU-aanhang. Je kunt hem beter vergelijken met Donald Trump: die heeft ook gewonnen met een populistisch programma, maar vooral omdat hij tegelijk de vertegenwoordiger van de grootste conservatieve partij was. Als onafhankelijke had hij geen schijn van kans gehad. Ik denk niet dat het rechtse populisme groeit. Het is onrustwekkender dat populistische partijen en hun ideeën zich steeds meer in de mainstream gaan nestelen, en dus genormaliseerd raken. Vroeger was er nog een zekere schroom, zelfs bij conservatieven, om voor een radicaal-rechtse partij te stemmen. Dat deed je niet als fatsoenlijk mens. Vandaag is die reserve er niet meer en wanneer de keuze tussen radicaal-rechts en het centrum gaat, stemt men toch voor radicaal-rechts. Kijk maar naar de tweede ronde voor de Franse presidentsverkiezingen. Marine Le Pen haalde 34 procent tegen Emmanuel Macron, terwijl haar vader Jean-Marie Le Pen in zijn tweede ronde tegen Jacques Chirac in 2002 amper 18 procent haalde.»

HUMO Dan is de vraag wat die normalisatie van radicaal-rechts mogelijk heeft gemaakt.

Mudde «Alles is fors naar rechts verschoven: de centrumpartijen, de media en de culturele elite. Het is vandaag bijna modieus geworden om anti-links te zijn. Dat is beetje bij beetje gegaan, maar 9/11 was wel een kantelpunt: westerse landen werden autoritairder, met de strijd tegen het terrorisme als excuus. Men begon de individuele rechten en vrijheden terug te schroeven om ze zogezegd te beschermen. Islam en terreur werden steeds meer met elkaar gelijkgesteld, ook al ging het om een extreem kleine minderheid van moslims die radicaliseerde. Het oude politieke systeem heeft geen verdedigers meer. De verzorgingsstaat die werd opgebouwd na de Tweede Wereldoorlog, de multiculturele samenleving, de Europese Unie die vrede en welvaart heeft gecreëerd: geen enkele traditionele partij wil ze nog verdedigen. Dus krijgen de radicaal-rechtse critici alle aandacht, ook al zijn ze nog steeds een minderheid.

»Het maatschappelijke debat krijgt soms ronduit islamofobe trekjes, maar de moslims zijn hier en zullen niet meer weggaan. Men roept steeds luider dat de EU niet deugt, maar ze is nog even belangrijk als daarvoor. Het neoliberalisme heeft wat van zijn glans verloren, maar de eerste fundamentele aanpassing moet nog gebeuren.»

HUMO De Belgische socioloog Mark Elchardus heeft het over het groeiende geloof dat het de verkeerde kant opgaat, dat onze kinderen minder welvarend zullen zijn in een wereld waarin de moslims hun regels zullen stellen.

Mudde «Radicaal-rechts roept dat al sinds de jaren 80. De echte verandering is dat dat soort doemdenken gemeengoed is geworden. In Nederland zegt minister-president Mark Rutte hetzelfde. Zelfs de sociaaldemocraten beweren dat het allemaal fout gaat, maar tegelijk dat het ook heel gecompliceerd is, en dat we dus wat geduld nodig hebben voor het weer beter wordt. Met zo’n boodschap win je natuurlijk niet veel stemmen (lacht). Klassiek links laat de boel ook maar aanmodderen. Ze zorgt er alleen voor dat de bezuinigingspolitiek niet al te erg wordt: veel enthousiasme wek je daar niet mee op.

»Dus wordt de aantrekkingskracht van het populisme alsmaar groter. De kracht van de populisten is dat ze ook een alternatief beloven. Veel radicaal-rechtse stemmers weten best dat de populisten de problemen niet zullen oplossen, dat het rattenvangers van Hamelen zijn, maar ze kunnen hun energie en vermeende daadkracht wel appreciëren. Het probleem is dus niet dat radicaal-rechts een sterk verhaal heeft, het probleem is dat de klassieke partijen geen sterk verhaal meer hebben, of niet durven te brengen.»

HUMO Radicaal-rechts maakt van het ideologische vacuüm gebruik en zuigt alle stemmen naar zich toe?

Mudde «De liberale democratie verkeert in een grotere crisis dan we denken. De centrumpartijen blijven vooralsnog aan de macht, en ze geven maar beetje bij beetje terrein prijs. Maar ideologisch is er een crisis: niemand verdedigt de liberale democratie nog met hart en ziel. Een groot deel van de elite – politici, academici, journalisten – staat er niet meer achter. Ze vinden dat de stemmers voor radicaal-rechts toch vooral dom zijn, en dus minder recht hebben op hun mening. Ze vinden ook dat het recht op vrije meningsuiting en op godsdienstbeleving best wat minder kan voor moslims. Waar zitten de mensen die de burgerlijke vrijheden voor iedereen blijven verdedigen? Hoelang kun je een systeem dat geen grote fans meer heeft, en waarover niet meer fundamenteel wordt nagedacht, nog redelijk laten functioneren?»

undefined

'Migranten worden niet zoals wij, ze blijven hun eigen godsdienst en denkbeelden aanhouden. En dan komt plots de vraag of ze dat recht wel hebben, en of ze nog wel bij ons horen'

Blanke boze man

HUMO Staatssecretaris voor Asiel en Migratie Theo Francken (N-VA) tweette na de verkiezingsuitslag in Italië: ‘It’s the immigration, stupid.’

Mudde «Migratie speelt een belangrijke rol bij verkiezingen. Maar je kunt er op allerlei manieren mee omgaan en over communiceren. Je kunt het als de enige hoop voor de toekomst voorstellen, of als het beginpunt van de Europese apocalyps. Allebei zijn het karikaturen. De vluchtelingencrisis is door Europa vakkundig op Zuid-Europa afgewenteld, en dan is men verbaasd dat eurosceptische partijen winnen. Terwijl de aantallen vluchtelingen voor een welvarend continent als Europa perfect beheersbaar waren. Migratie is zeker een probleem, maar daarom nog geen crisis. Dat wordt het alleen als de politiek het weigert op te lossen. Zeker in een land als Italië, waar de overheid redelijk weinig slagkracht heeft.»

HUMO Heeft de opmars van het populisme ook te maken met de val van de Muur? Sinds 1989 leven we niet meer in een duidelijke wereld met twee kampen, gescheiden door een hoge muur en prikkeldraad. Vandaag leven we in een geglobaliseerde wereld en zit de vijand overal.

Mudde «Het gevolg van de Koude Oorlog was dat we zo intens naar de Russen staarden, dat we veel van onze eigen problemen niet meer opmerkten. In de Sovjet-Unie was het nog veel erger. Dat was best makkelijk, die Russische beer. De wereld is vandaag complexer, maar tegelijk zijn mensen veel beter geïnformeerd dan toen.»

HUMO In tijden van nepnieuws en trollenlegers op sociale media?

Mudde «Ja, zelfs dan. Mensen zijn nu misschien meer in de war, maar niet slechter geïnformeerd. Vroeger leefden we in zuilen, die zeiden hoe en wat je hoorde te denken.

»Ik geloof niet dat nepnieuws zoveel invloed heeft. Ik maak me meer zorgen om de mensen die zich uit de nieuwsstroom terugtrekken, of over de mensen die vinden dat The New York Times en het uiterst rechtse Breitbart News één pot nat zijn. Objectief gezien waren de kranten in de jaren 70 en 80 waarschijnlijk beter en correcter, maar ze waren ook selectief: negatieve verhalen over de Europese Unie of over migratie las je er niet in. Vandaag lees je géén positieve verhalen meer over de Europese Unie of migratie, en dat is even fout.»

HUMO De blanke boze westerse mannen zijn wel de enige groep in een geglobaliseerde wereld die er de afgelopen decennia op is achteruitgegaan, heeft de Servisch-Amerikaanse econoom Branko Milanovic berekend.

Mudde «Blanke arbeiders hadden een mooie positie. Hun afstand tot de elite leek overbrugbaar. Ze hadden een hoger salaris en een grotere werkzekerheid dan de huidige arbeidersklasse. Maar ze worden vandaag ingehaald door hogeropgeleide vrouwen en door niet-blanke mannen. Sociaal-economisch en cultureel zijn ze erop achteruitgegaan, meer nog door de delokalisatie van fabrieken en door voortdurende saneringen dan door de gevolgen van migratie.»

HUMO Dan zou je toch denken dat klassiek links daar een verhaal van kan maken?

Mudde «Absoluut. Maar alle partijen steunen de neoliberale economie, met inbegrip van de sociaaldemocraten sinds de derde weg van Tony Blair. Zij kunnen nu moeilijk de kern van een systeem aanvallen waarvoor ze zelf verantwoordelijk zijn. Blair beweerde zelfs dat het neoliberalisme de ongelijkheid zou verminderen, terwijl net het omgekeerde is gebeurd. Ook in de media is er daarover nog nauwelijks discussie. In Amerika leefde de toegenomen ongelijkheid nog in de campagne van presidentskandidaat Bernie Sanders, maar in Europa zo goed als niet, en dat is het failliet van de sociaaldemocratie. Alleen de PVDA hoor je daarover, maar die draagt de historische erfenis van al die mislukte communistische experimenten met zich mee. Terwijl je hun programma vandaag probleemloos naast dat van de BSP uit de jaren 60 zou kunnen leggen, want het verschilt alleen in nuances. Ik geloof dat er ruimte is voor een moderne versie van het oude socialistische ideaal. Je zult er geen meerderheid mee halen, maar wel 20 procent, zodat je écht kunt wegen. Bernie Sanders in de VS en Jeremy Corbyn in het VK bewijzen dat het kan. Alleen jammer dat het wordt uitgedragen door mensen uit de jaren 70, met soms een verouderde agenda uit die tijd. Een nieuwe sociaaldemocratie moet ook oog hebben voor niet-blanken, en voor de groep mensen die in bestaansonzekerheid leven en die nog minder hebben dan de arbeiders. De vakbonden zijn in hetzelfde bedje ziek. Ze voeren nog steeds een heroïsche strijd over het statuut van de dokwerker, toch de meest beschermde arbeider die er nog rondloopt. Terwijl je ze nauwelijks hoort over de fietskoeriers van Deliveroo, die zonder statuut of bescherming hun maaltijden rondbrengen.»

undefined

'Het probleem is niet dat radicaal-rechts een sterk verhaal heeft, het probleem is dat de klassieke partijen geen sterk verhaal meer hebben, of niet durven te brengen'

Moslims baas

HUMO Ook de progressieve, hogeropgeleide blanke man is na de aanslag op Charlie Hebdo anders gaan denken. Wie één generatie terug meeliep in betogingen tegen het toenmalige Vlaams Blok, wil vandaag de meest islamkritische van de klas zijn.

Mudde «Ach, de vuistregel is dat men, hoogopgeleid of niet, met de wolven meehuilt. In de jaren 80 kwam het gehuil van links tegen de eerste verkiezingsoverwinningen van het Blok, nu wordt er gehuild tegen de islam. Mensen gaan mee met de tijdgeest, met de trend van het moment. Nogal wat voorstanders van de multiculturele samenleving waren voor diversiteit, maar dan wel binnen een door blanken gedomineerde samenleving. Tolerantie betekende dat wij hen tolereerden, dat maakte ons lekker moreel superieur. Het was de bedoeling dat zij vroeg of laat even verlichte geesten als wijzelf zouden worden. Maar ze worden niet zoals wij, ze blijven hun eigen godsdienst en denkbeelden aanhouden. En dan komt plots de vraag of ze dat recht wel hebben, en of ze nog wel bij ons horen. Terwijl de meerderheid van die mensen hier al twee of drie generaties woont. Een goede 5 procent van de Europese bevolking is moslim.»

HUMO Maar die 5 procent zal ons wel onderwerpen, zoals Michel Houellebecq voorspelt in zijn roman ‘Soumission’.

Mudde «Die theorie van de dominante minderheid duikt al twintig jaar op bij bepaalde ideologen. We weten ook dat de mensen die dat geloven, het aantal hier aanwezige moslims drie tot vijf keer hoger inschatten dan in werkelijkheid het geval is. Als je gelooft dat ze nu al met 25 procent zijn, tja, dan wordt het idee dat je onder de voet wordt gelopen plots minder irrationeel.

»Het idee dat wij buigen voor de islam, is gebaseerd op het uitvergroten van kleine incidenten. We maken voortdurend compromissen met de islam: niemand drukt afbeeldingen van de profeet af. Radicale moslims zeggen dingen over homo’s en Joden waarvoor niet-moslims streng aangepakt zouden worden. Wat ook meespeelt: sommige intellectuelen en politici worden wel degelijk ernstig bedreigd. Dat is heel problematisch, maar die problemen komen van een kleine groep idioten, terwijl alle moslims erop aangesproken worden. Het is vergelijkbaar met het Waalse cliché dat alle Vlaams-nationalisten neonazi’s zijn. Er zijn er zeker een paar, maar zij vormen niet de meerderheid.»

HUMO Lijdt links ook niet aan een soort schuldcomplex? Vroeger noemden ze een Vlaams Blok-kiezer onbeschroomd racist, vandaag is het een man of vrouw naar wiens reële problemen jarenlang niet is geluisterd.

Mudde «Ik heb niet zo’n hoge pet op van de mensheid. Heel wat academici en linkse intellectuelen waren helemaal niet zo tolerant als ze beweerden, maar het hoorde nu eenmaal om dat te zijn. Maar als ze een groepje jonge Marokkanen tegenkwamen, staken ze óók de straat over. Dat overcompenseren ze nu. En dus wordt het net modieus om te flirten met radicaal-rechtse inzichten en ideeën. We kunnen niet meer normaal over radicaal-rechts denken: ofwel wordt het gedemoniseerd, ofwel te gewoon bevonden. Aan Vlaams Belangers geven collega’s in het parlement nog steeds geen hand. We hebben allemaal onze vooroordelen, de ene over extreemrechts, de andere over Marokkanen. Dat hoeft ook geen probleem te zijn. In een democratie moeten al die verschillende groepen samen leven, praten en compromissen sluiten.»

HUMO Dus Mark Rutte, die soms een lightversie van het populisme brengt, is niet zo slecht bezig? Want hij luistert wel.

Mudde «Hij heeft zich ermee kunnen handhaven, maar de PVV van Geert Wilders haalde bij de jongste parlementsverkiezingen wel 13 procent, één van hun hoogste percentages. Hen napraten heeft weinig effect op hun achterban, hooguit verhindert het mensen van jouw groep om de overstap te maken. Wat is dan de prijs die je betaalt? Dat de ideeën van Wilders toch in het mainstream-discours binnensijpelen. Waardoor radicaal-rechts beleid plots niet meer fout is, alleen de radicaal-rechtse partijen zijn nog fout. We houden het Front National van de macht door hun programma uit te voeren, zoiets. Terwijl uit peilingen blijkt dat veel jonge mensen helemaal niet met die thema’s bezig zijn en een heel groot deel van de bevolking ook niet rechts denkt over die thema’s. Zij vormen een nieuwe zwijgende meerderheid, want wie zegt nog dat diversiteit ons versterkt, dat migratie ook een troef kan zijn? Vrijwel niemand. Veiligheid, immigratie en islam waren de top drie voor de kiezers van Geert Wilders, en ook voor de media. Maar geen van die drie thema’s kwam voor in de top drie van de kiezers van de andere partijen. Onderwijs, werk, gezondheidszorg zijn voor de meerderheid van de mensen veel belangrijker, en daar wordt amper over gerept.»

HUMO Eigenaardig is wel dat de meest multiculturele steden, waar dus ook de meeste problemen kunnen ontstaan, tegelijk de meest progressieve zijn. Borgerhout is het enige linkse district in Antwerpen, dat gedomineerd wordt door de N-VA.

Mudde «Daar heb je een soort zelfselectie. Er wonen niet zoveel blanken meer, en wie er woont, houdt net van die diversiteit. Bovendien stemmen grote groepen Turken en Marokkanen die absoluut niet progressief denken, op kandidaten van hun origine, in de hoop dat die iets voor hen kunnen doen. Denken dat het vanzelf wel in orde komt, is naïef. Het begint met het ongecompliceerd benoemen van problemen: salafisten die druk uitoefenen op andere moslims, drugsbendes, al die dingen moet je aanpakken. Borgerhout is niet de prelude van het multiculturele paradijs, maar het is evenmin de hel van Dante, waar geen enkele wet nog nageleefd zou worden.»

Trumpland

HUMO U doceert in de VS, een land dat aantoont hoe snel we aan dingen gewend raken. Twee jaar terug dacht echt niemand dat Trump zelfs maar genomineerd zou worden door de Republikeinen voor de presidentsverkiezingen, vandaag kijken we nog nauwelijks op als hij met een kernoorlog dreigt.

Mudde «De Witte Huis-correspondenten, van The New York Times tot The Washington Post, hebben de neiging om deze president te behandelen zoals al de vorige, terwijl het wel een totaal ander type president is. Het gaat niet om waar Trump voor staat, maar wel hoe hij regeert. Je ziet ook dat Trump de Republikeinse partij vorm geeft, en niet omgekeerd. Bij iedere verkiezing wordt er bij de Republikeinse kandidaten gewedijverd over wie het grootste Trump-gehalte heeft. Ze geloven daar niet echt in, maar ze denken wel dat het de enige manier is om verkozen te raken. Maar het gevaarlijkst zijn de benoemingen. Terwijl de pers zich druk maakt om een vermeende affaire met een pornosterretje, benoemt Trump overal rechters en topambtenaren die zijn overtuiging aanhangen. Hij is in sneltempo het overheidsapparaat aan het vullen met radicaal-rechtse figuren.»

HUMO Zal hij herverkozen worden?

Mudde «Zeker en vast. Niet omdat hij bovenmatig populair is, maar omdat hij veel beter georganiseerd is dan de Democraten. Trump gelooft in Trump, dat is zijn kracht. Zijn basis zal komen opdagen, want daar doet hij goede dingen voor. En wat hem niet lukt, is dan de fout van de Deep State, het machtige overheidsapparaat dat hem tegenwerkt. Dat gaat erin als zoete koek bij zijn achterban. Wij vinden hem incompetent, maar zijn achterban vindt hem een genie dat wordt geboycot.»

HUMO Zou Oprah Winfrey of Michelle Obama kans maken?

Mudde «Ik betwijfel het. Niets beter dan een zwarte vrouw om alle boze blanke mannen te overtuigen naar de stembus te gaan. Het probleem is dat de Democraten op dit ogenblik echt niemand hebben, terwijl we al vrij dicht bij de herverkiezing zitten. Bovendien zijn ze het afgelopen anderhalf jaar absoluut onzichtbaar geweest. Zijn ze nu de partij van Bernie Sanders of van Hillary Clinton? Niemand die het weet.»

HUMO Volgens publiciste en activiste Naomi Klein is Trump gewoon het sterkste merk.

Mudde «Dat klopt voor een deel. Clinton had grotere budgetten, maar Trump kwam meer in het nieuws, en hij is uniek. Zijn naamsbekendheid is groter dan die van om het even welke politicus. De enige manier om hem te verslaan is mensen die weinig te verliezen hebben, duidelijk maken waarom ze moeten stemmen. Je wint de campagne niet door te zeggen dat Trump een racist is, er bestaat geen zwarte Amerikaan die dat niet al lang weet. Clinton heeft niet zozeer verloren omdat ze te weinig stemmen had, maar wel omdat er te veel gekleurde mensen zijn thuisgebleven. En ik zie voorlopig niemand die hen wel naar de stembus kan krijgen.»