Cherchez la femme: de weduwe van Charlie Hebdo, Jeannette Bougrab

2015 was het jaar waarin de oud-poulain van Nicolas Sarkozy alles verloor. Haar geliefde Charb, hoofdredacteur van Charlie Hebdo, haar reputatie, haar moeder, haar vaderland. En bijna haar eigen leven. ‘Ik wil dat men mij vergeet. Ik wil niet meer bestaan.’

'Frankrijk heeft me alles gegeven. En daarna weer afgepakt.'

Het is 7 januari 2015, en rond tien uur in de ochtend hoort Jeannette Bougrab een trillend geluid. Gezeten aan haar statige bureau bij de Franse Raad van State, pal tegenover het Louvre, ontgrendelt ze haar gsm.

Ze ziet een tekening van May, haar geadopteerde dochtertje, met een hartje erboven. Getekend en verstuurd door Charb, die May sinds ze kan praten ‘papa’ noemt. Hij is net aangekomen op de redactie van Charlie Hebdo, waar hij als hoofdredacteur zo meteen de redactievergadering zal leiden. Jeannette Bougrab zoomt in op de tekening. Ze zal straks wel antwoorden, en gaat opnieuw aan het werk.

Zo’n twee uur later begint haar telefoon opnieuw te rinkelen, deze keer onophoudelijk. Voor een antwoord is het te laat.

Bijna een jaar later excuseert Jeannette Bougrab (42) zich. ‘Sorry dat ik zo triestig ben,’ zegt ze op het einde van het gesprek. ‘Eigenlijk ben ik nog steeds in shock. En het is mijn eerste kerst zonder mijn moeder, en het eerste oudejaar sinds lang zonder Charb.’ Een horrorjaar in acht taferelen.

7 januari Charb wordt vermoord

Een dag na de dood van Charb, né Stéphane Charbonnier, uit Jeannette Bougrab zich op infozender BFMTV als zijn levensgezel. ‘Hij is met opgeheven hoofd gestorven,’ zei ze toen. ‘Hij verdient het om een miljard keer in het Pantheon te liggen, waar zij begraven zijn die eer hebben betuigd aan deze republiek.’

HUMO Charb was een uitgesproken communist, u was staatssecretaris onder Nicolas Sarkozy. Hoe vonden jullie elkaar?

Jeannette Bougrab «Tijdens discussies zei hij steeds dat ik ook een communiste was, zonder het te beseffen. Maar dat ben ik niet, en ik zal het ook nooit zijn. Hij leerde May te zeggen: ‘Sarko kaka’. Ik kon er wel mee lachen. Het enige echte dispuut dat we hadden, was over het Israëlisch-Palestijnse conflict. Daar zweeg ik dan ook over. Maar we vonden elkaar vooral in de strijd voor het secularisme.

»Charb was complexer dan hij nu wordt voorgesteld. Op sommige vlakken ben ik progressiever dan hij. Inzake ethische kwesties ben ik eerder links dan rechts. Hij was voor het homohuwelijk, maar tegen het draagmoederschap, en tegen de legalisering van cannabis.»

undefined

HUMO Waarom kwamen jullie niet naar buiten met jullie relatie?

Bougrab «Mijn ouders zijn Algerijnse migranten, en ik groeide op in Frankrijk. Het is niet eenvoudig om tussen twee culturen in te zitten. Je bent niet interessant voor de mannen met dezelfde origine, en evenmin voor de stamboom-Fransen.

»M’n moeder heeft me geleerd om mannen altijd te wantrouwen. Bovendien heb ik altijd carrière willen maken, en op mijn eigen benen staan. Ik deed dan ook nog eens aan politiek. Toen ik Charb een paar jaar geleden tegenkwam, was ik al op een bepaalde leeftijd. Maar vooral hij stond op zijn onafhankelijkheid.»

HUMO In het jaar na de dood van Charb was Charlie overal. Wat zou hij daarvan gevonden hebben?

Bougrab «Zijn enige doel was Charlie Hebdo, dat op de rand van het failliet stond, te redden. Dat is nu gebeurd, en dat nieuws zou hem opgelucht hebben. Maar ik weet niet of hij zou houden van wat Charlie nu is. Sinds zijn dood heb ik het blad niet meer opengeslagen. Het interesseert me niet meer.»

undefined

16 januari

Charb wordt begraven

In de dagen na de aanslag gaat Jeannette Bougrab meermaals naar het mortuarium waar het lichaam van Charb opgebaard ligt. Zijn gezicht is afgedekt, want te verminkt. Ze krijgt van Charbs familie ook de sleutels van zijn appartement.

Maar op 10 januari valt de hemel opnieuw op haar hoofd. Laurent Charbonnier, de broer van Charb, verspreidt een persbericht waarin de familie formeel ontkent dat Charb een relatie had met Jeannette Bougrab. ‘De familie wenst dat Jeannette Bougrab zich in de media niet meer over hem uitspreekt’. Ze is ook niet welkom op zijn begrafenis. ‘Charb wordt een tweede keer vermoord,’ verklaarde Bougrab toen. De publieke opinie keert zich tegen haar. ‘Ik werd postume verkrachtster genoemd.’

HUMO U koos Charbs kleren voor zijn begrafenis: zijn eeuwige marineblauwe trui. Maar op 16 januari lag u zelf in het ziekenhuis, na een zelfmoordpoging.

Bougrab «Als ik mijn moeder niet had gehad, denk ik niet dat ik nog was opgestaan. In de zomer van 2014 werd er pancreaskanker bij haar vastgesteld. De dokters gaven haar nog hoogstens twee maanden, maar het werden er tien. Het enige dat me rechthield, was: haar laatste dagen met haar doorbrengen.

»Ze heeft mij er moeten doorsleuren op het moment dat ze zelf stervende was. Terwijl ik voor haar hoorde te zorgen, maakte zij zich meer zorgen over mij dan ik over haar. Dat verwijt ik mezelf.»

De plooien met de familie van Charb zijn intussen gladgestreken. Na ons gesprek gaat ze met Denise en Michel Charbonnier – zijn ouders – lunchen in Pontoise, waar hun zoon begraven ligt.

Bougrab «Het is aan hen om ooit uit te leggen wat er toen precies gespeeld heeft. Ze hebben het mij verteld, maar verder heeft het geen enkel belang meer. Ik heb vrede met hen gevonden. Zijn moeder heeft 700 kilometer in de auto gezeten om naar de begrafenis van mijn moeder te komen. Dat was een mooi gebaar. Later zijn we samen naar het graf van Stéphane gegaan. Zij zijn een zoon kwijt, ik mijn grote liefde. Ze waren er voor mij, en nu zijn we er voor elkaar.»

undefined

HUMO Hebt u spijt van uw interviews na zijn dood?

Bougrab «Ik leef volgens Edith Piaf. Ik zal nooit tegen mezelf zeggen dat ik spijt heb van iets. Non, je ne regrette rien, ni le bien ni le mal qu’on m’a fait. Ik wil niet achteromkijken. Ruth Elkrief (journaliste van BFMTV, red.) had het me gevraagd, en ik heb ja gezegd.»

HUMO Zou u dat opnieuw doen?

Bougrab «Nee. De hele polemiek is vooral jammer voor Charb. Het enige wat er nu van hem onthouden wordt, zijn die verhalen. Terwijl hij een ongelooflijke tekenaar was, en een historische voorvechter van het secularisme. Het enige wat ik wil, is dat er gesproken wordt over zijn werk.»

16 april Charbs laatste boek, ‘Lettre aux escrocs de l’islamophobie qui font le jeu des racistes’, komt uit

Jeannette Bougrab groeide in de jaren 80 op als dochter van twee Algerijnse migranten nabij Châteauroux, een bescheiden stadje in het midden van Frankrijk. Toen ze zich er in hun nieuwe huis installeerden, startten de buurtbewoners een petitie op: ‘Pas d’Arabes ici!’ Haar overbuurjongetjes zag ze transformeren tot skinheads. Buitenkomen durfde ze enkel met gebogen hoofd en gebolde rug. Sindsdien maakte ze het tot haar levensdoel om te strijden tegen alle vormen van racisme. Eerst als voorzitster van HALDE, de Franse overheidsinstelling voor de strijd tegen discriminatie en voor gelijkheid, en vervolgens als staatssecretaris voor Jeugd en Gemeenschapsleven in de rechtse regering van François Fillon.

‘Charb en ik voerden dezelfde strijd,’ zegt ze. Enkele dagen voor zijn dood werkte hij er een boek over af. Daarin schrijft hij: ‘Iemand discrimineren vanwege zijn godsdienst is een misdrijf, een religie bekritiseren niet.’

undefined

'De hoofddoek maakt deel uit van een interpretatie van de islam die gelinkt is aan radicalisering'

HUMO Charb had een hekel aan de term islamofobie. U ook?

Bougrab «Ik weiger het woord te gebruiken. Het racisme dat ik ervaren heb, was niet gericht tegen mij omdat ik moslima was, maar tegen mijn Arabische origine. Over islam werd er toen niet gesproken, en van radicalisering was al helemaal geen sprake. In twintig jaar tijd is dat erg veranderd. Er zijn nu enorme problemen van communautarisme, etnische segregatie – ook bij jullie in België. Als ik boerka’s afkeur, en de hoofddoek niet bepaald een teken van emancipatie vind, is dat dan islamofoob?

»Je moet Abd al-Kader herlezen, de 19de-eeuwse vrijheidsstrijder die vocht tegen de Franse kolonisatie van Algerije. Zijn moderniteit van toen is vandaag ondenkbaar. Zelfs Charlie Hebdo, een links blad, moest zich verantwoorden voor beschuldigingen van islamofobie en racisme. Charb was er ziek van. Voor openlijke kritiek op een godsdienst hebben ze uiteindelijk de hoogste prijs betaald. Islamofobie, dat woord wil ik niet meer horen.»

undefined

'Malala werd door de Taliban in het hoofd geschoten omdat ze naar school wilde gaan. Ik denk dat er een bepaalde vloek rust op geboren worden als vrouw. Daar draag ook ik enkele stigma's van.'

HUMO En als vrouwen uit eigen beweging een hoofddoek willen dragen? Behoort dat ook niet tot de rechten van de geëmancipeerde vrouw? U vindt dat het Pakistaanse meisje Malala Yousafzai er beter geen had gedragen toen ze haar Nobelprijs voor de Vrede in ontvangst nam.

Bougrab «Ik kom uit een islamitische familie. Toch heb ik in mijn leven mijn moeder, mijn grootmoeder, noch mijn overgrootmoeder óóit een hoofddoek weten dragen. De hoofddoek maakt deel uit van een interpretatie van de islam die gelinkt is aan radicalisering. Voor mij is het dragen van de hoofddoek geen teken van emancipatie.

»Vandaag trekken steeds meer jonge vrouwen naar Irak en Syrië, voor de zogenaamde jihad. Ook dat is hun eigen keuze. Maar dat kunnen we toch niet aanvaarden? Na de aanslagen van 13 november in Parijs hebben we in Saint-Denis gezien waar radicalisering van vrouwen toe kan leiden. Ze worden zelf terroristen.»

13 mei Bougrabs boek ‘Maudites’ komt uit

In ‘Maudites’ (‘verdoemden’, red.) beschrijft Bougrab het leven van vier vrouwen: zijzelf en haar moeder Zohra, de Pakistaanse Malala en Nada, een Jemenitisch meisje dat op haar 11de gedwongen werd uitgehuwelijkt.

HUMO Beschouwt u zichzelf als verdoemd?

Bougrab «Ik beschrijf het tragische lot van drie vrouwen. Hun tegenspoed is zo immens dat ik me nooit zou vergelijken met iemand als mijn moeder, die op haar 13de verplicht huwde met een oudere man en seksueel misbruikt werd, of met Malala, die door de Taliban in het hoofd werd geschoten omdat ze naar school wilde gaan. Ik denk dat er een bepaalde vloek rust op geboren worden als vrouw. Daar draag ook ik enkele stigma’s van.»

HUMO Sommige stukken zijn hard om te lezen, en dan nog heeft uw uitgever bepaalde passages verlicht.

Bougrab «Er heerst nog steeds een taboe op spreken over geweld tegen vrouwen, in alle maatschappijen, ook bij ons. Het is belangrijk om expliciet te spreken over partnergeweld, vrouwenbesnijdenis of gedwongen huwelijken.»

HUMO Spruit uw gedrevenheid deels voort uit de ervaringen die u beschrijft?

Bougrab «Ik beschouw mijn vreemde afkomst als een persoonlijke rijkdom. Mijn ouders legden mijn twee broers, mijn zus en mij elke dag uit dat we veel geluk hadden geboren te zijn in Frankrijk. Tegelijkertijd heb ik racisme en haat gekend. Maar dat wil nog niet zeggen dat ik zelf haatdragend geworden ben.

»Wat ik heb meegemaakt, heeft me de kracht gegeven om dingen te willen veranderen, om in mijn studie en mijn professionele leven te slagen. Noem het een gevoel van revanche. Als het leven zachter met mij was omgegaan, had ik dat niet gehad.»

4 juni Bougrabs moeder Zohra sterft

HUMO Uw moeder was amper 68. Zij betekende alles voor u.

Bougrab «Niemand kan zich inbeelden wat voor een verdriet haar verlies met zich meebrengt, nog steeds. Het einde van haar leven was een verschrikkelijke doodsstrijd. Er wordt veel gepraat over levenseinde en palliatieve zorgen, maar je kunt er eigenlijk pas over meepraten als je het zelf van dichtbij hebt meegemaakt.

»Als een wolvin beschermde ze haar kinderen en behoedde ze hen voor het lot dat ze zelf had moeten ondergaan. Haar eigen moeder, die haar had uitgehuwelijkt, was haar beul. Mijn moeder was niet mijn beul, maar het instrument van mijn emancipatie. Ze had natuurlijk haar ingewikkeldheden, paradoxen en schaduwzijden. Maar ze betoonde een voorbeeldige moed. Nooit zal ik nog maar tot aan haar enkels reiken.»

HUMO Was ze trots op uw parcours?

Bougrab «Vlak voor ze zou sterven, vroeg ik me af of ik misschien niet geslaagd was in haar ogen. Ik dacht altijd dat ze wilde dat ik trouwde, en eigen kinderen zou hebben. Ik heb als alleenstaande vrouw die een kind adopteerde altijd wat buiten de lijntjes gekleurd. Daar maakte ze zich vroeger weleens zorgen over.

»Ik had het gevoel een slechte dochter te zijn. Maar ik heb het haar gevraagd, of ik haar had teleurgesteld. Ze antwoordde meteen van niet. Ze wist zelf niet dat ze kort daarop zou sterven. Vlak voor haar dood heeft ze me dus eigenlijk vergeven voor wie ik ben. Dat heeft me gerustgesteld. Ze zei dat ik het heel goed deed.

»Maar ik was niet bij haar op het moment dat ze stierf, omdat ik zwak was. Op het moment dat ze ging vertrekken, ben ik zelf vertrokken. En toen is de dood met haar gaan lopen.»

Augustus Jeannette Bougrab verhuist naar Finland

In augustus neemt Jeannette Bougrab de vlucht, noordwaarts. ‘Op een bepaald moment moet je aan het herstel beginnen,’ zegt ze. ‘Je kunt niet de hele tijd op je blijven laten spuwen.’ Ze besluit naar Finland te trekken, om er cultureel adviseur te worden op de Franse ambassade in Helsinki.

HUMO U besloot Frankrijk te verlaten, het land waarover u schreef dat het u alles heeft gegeven.

Bougrab «Frankrijk hééft me alles gegeven, maar daarna alles weer afgepakt. Ik vraag me af of iemand de maanden na Charlie wel had kunnen dragen. Ik heb eerlijk gezegd geen idee hoe ik het overleefd heb. Ik was het voorwerp van een dijkbreuk van haat, die het redelijke overstijgt.

»Ik was mijn liefde kwijt, en was mijn moeder aan het verliezen. Op dat moment werd ik door de modder gehaald, beledigd, beschimpt. Ik heb alles gegeven voor dit land. Ik ben de dochter van een Algerijn die voor Frankrijk vocht tijdens de Algerijnse onafhankelijkheidsoorlog. Mijn ouders konden lezen noch schrijven. Ik heb altijd voor de Franse staat gewerkt, ben minister van de Republiek geweest. Ik heb geschreven, ik heb gevochten. Om vervolgens verpletterd te worden, verworpen, uitgespuwd. En ten slotte verbannen. Omdat ik van een man heb gehouden, heb ik het land moeten verlaten, met mijn dochter op de arm. Ik heb haar en mezelf moeten ontwortelen, om te kunnen ontsnappen aan het geweld.»

undefined

undefined

'Ik heb alles te danken aan Nicolas Sarkozy. Mijn trouw aan hem is grenzeloos'

HUMO Wie beschuldigt u precies?

Bougrab «U hoeft de artikels in de Franse pers maar na te lezen. Men heeft mijn ouders lastiggevallen, terwijl mijn moeder op sterven lag. Op Twitter schreef men dat de broers Kouachi beter ook mij hadden omgelegd. Op een bepaald moment vertrek je dan, moet je letterlijk weg uit de zone waar je klappen krijgt. Je kunt niet alles incasseren.»

HUMO U ging in Finland op zoek naar een zuivere omgeving. Hebt u die gevonden?

Bougrab «Finland heeft een lenigende werking op mij. Het heeft mij met open armen ontvangen. Het onderwijs voor May is er uitstekend. Het is een land van beschaving, waar ik met mijn melancholie terechtkan. Finland helpt me m’n wonden te verzachten. Ik heb er een zekere rust gevonden.»

HUMO Keert u ooit naar Frankrijk terug?

Bougrab «Dat kan ik me niet inbeelden. Ik kan en wil niet terug. Daarvoor is het veel te vroeg. Ik ben slechts enkele dagen hier in Parijs, om mijn 84-jarige vader te bezoeken.»

HUMO Hoe voelt het om door de straten van Parijs te wandelen?

Bougrab «Ik heb het ontzettend moeilijk, want ik ben nog altijd bang. Niet van een terreuraanslag, maar van de blikken van de mensen. Ik wil niet dat men weet dat ik hier ben. Ik wil dat niemand me nog ziet, ik wil mezelf uitwissen. Daarom geef ik ook enkel dit interview, omdat het niet in het Frans zal verschijnen. Ik wil dat men mij vergeet, ik wil niet meer bestaan. Ik wil nooit meer herbeleven wat ik heb meegemaakt. Het is nu tijd voor vrede. Wat gebeurd is, is gebeurd.»

13 november terreuraanslagen in Parijs eisen 130 levens

HUMO Hoe hebt u de aanslagen vanuit Helsinki beleefd?

Bougrab «Het was voor mij absoluut geen verrassing. In de conclusie van mijn boek schreef ik al dat we in oorlog zijn. Er zullen nog aanslagen in Parijs plaatsvinden. Er zijn vandaag voldoende geïndoctrineerde mensen op ons grondgebied aanwezig die maar één bedoeling hebben: doden. Maar het is een oneerlijke oorlog. Het is niet zoals tijdens de wereldoorlogen, soldaat tegen soldaat. Nu zijn het moordenaars en beulen tegen onschuldige burgers.»

undefined

undefined

'Sinds Charbs dood heb ik Charlie Hebdo niet meer opengeslagen. Het interesseert me niet meer'

HUMO Ziet u een verschil tussen hoe Frankrijk reageerde na 13 november en na Charlie Hebdo?

Bougrab «De naïviteit is eruit, mensen beginnen zich het idee eigen te maken dat er nóg aanslagen zullen volgen. Na Charlie Hebdo zei iedereen dat Frankrijk de rug rechtte, en aan de winnende hand was. De post-Charlie-sfeer was haast triomfantelijk. Maar nu gaan mensen de straat niet meer op, omdat men weet dat het geen zin heeft. Het is duidelijk dat we helemaal niet aan het winnen zijn. Frankrijk ligt op de grond, knock-out. Ik vind het ook heel moeilijk geworden om te praten over Charlie na wat er in november is gebeurd. Meer dan honderd mensen die geofferd werden door gekken van God, dat is van een andere orde.»

6 december het Front National wordt bij de regionale verkiezingen de grootste partij

HUMO Is het succes van de partij van Marine Le Pen een teken des tijds, of eerder het gevolg van een samenloop van omstandigheden?

Bougrab «Ik geloof steeds meer dat we in een prerevolutionaire tijd leven, zoals tijdens het interbellum. De opkomst van extremistische partijen zoals het Front National is daar één van de uitdrukkingen van. Net zoals andere vormen van radicalisering – zoals religieuze – en massawerkloosheid. De toekomst doet niets goeds vermoeden. De enige remedie is stelligheid. Het is aan de regering en de politiek om te tonen dat ze in staat zijn te hervormen, en tegelijk rechtvaardig te blijven.

»Ik denk niet dat het Front National snel echt aan de macht zal komen. Maar het doet me, als voorvechtster van de Republiek, pijn om te zien dat mensen zo wanhopig zijn dat ze denken dat het FN hen zal redden. Ik word er sprakeloos van. Net zoals ik sprakeloos word van Franse jongeren die zich aansluiten bij Islamitische Staat. Ik begrijp het niet. Maar het is niet omdat we het niet begrijpen, dat we niets moeten doen.

De enige manier om beide vormen van radicalisering aan te pakken, is: luisteren, de werkloosheid bestrijden, het onderwijs hervormen, het sociaal pact herdefiniëren. Op dit moment heerst de triomf van het egoïsme en de haat. Dat zijn het FN en de islamisten voor mij: fabrieken van haat.»

HUMO Kan Nicolas Sarkozy de leider zijn van zo’n nieuwe beweging? Zijn terugkeer lijkt soms vooral op revanche gericht.

Bougrab «Hij is de leider van de oppositiepartij, dus is het logisch dat hij terug in de politiek wil, niet? Ik denk dat zijn motivatie oprecht is. Hij wil het welzijn van de Fransen verbeteren, voorkomen dat het land verder afglijdt. Ik heb alles te danken aan Nicolas Sarkozy. Mijn trouw aan die man is grenzeloos. We zijn nog steeds goede vrienden. Hij vraagt me nog geregeld hoe het met me gaat.

»Maar ik heb evengoed bewondering voor de huidige premier Manuel Valls, van de PS. Hij en Sarkozy zijn beiden migrantenzonen. Ze zijn echter niet in hun afkomst blijven steken. Ze hebben een liefde voor hun land ontwikkeld, die me telkens raakt. Ze houden, net als ik, van het land dat hen en hun ouders heeft ontvangen, en ze willen iets teruggeven. Zij hebben nog steeds de overtuiging dat de lijnen verzet kunnen worden. Voor hen is niets onmogelijk.»

Jeannette Bougrab vertelt dat zij in elk geval geen deel zal uitmaken van Sarkozy’s ploeg. Ze heeft zich teruggetrokken uit de politiek, voorgoed. En dan trilt plots haar telefoon weer. ‘May is er,’ zegt ze. ‘Wist je trouwens dat haar naam bloem betekent in de taal die men spreekt in Laos, waar ze vandaan komt?’

Voor ze naar de ouders van Charb vertrekt, antwoordt ze nog op één vraag. Als ze nu, één jaar later, het bericht van Charb met de tekening van May zou kunnen beantwoorden, wat zou ze dan sturen? Ook nu is haar antwoord kort. ‘Je t’aime.’