Chido Govera: ‘Ik stemde meteen toe toen Koen me vroeg naakt voor hem te poseren’

Eindelijk spreken we Chido Govera (37), sinds 28 januari de vrouw van kunstenaar Koen Vanmechelen (57). Ze zat vast op Zaventem en moest terug naar Zimbabwe. Ze was vaker teruggereisd dan haar visum toeliet. Ze lacht erom. Deze tegenslag is niets vergeleken met wat ze als kind heeft doorstaan. Ze verloor haar moeder aan aids toen ze 7 was, nam de zorg op voor haar broertje en haar bijna blinde grootmoeder, werd misbruikt door haar familie, maar slaagde erin haar lot in eigen handen te nemen toen ze champignons leerde kweken. Met die kennis empowert ze nu in haar centrum The Future of Hope andere kwetsbare meisjes.

Govera leidt me door Labiomista, een indrukwekkend laboratorium vol levende en niet-levende kunstwerken, waar Koen Vanmechelen alle mogelijke vormen van diversiteit, biologisch én cultureel, onderzoekt. Er zijn natuurlijk veel kippen: Vanmechelen verbaasde de wereld door, via kruising, kosmopolitische kippen te kweken. De kunstenaar leidde ook kruisingsprojecten in Afrika: die leverden robuuste kippensoorten op die beter bestand zijn tegen de levensomstandigheden daar. Je kunt niet anders dan denken dat de ontmoeting tussen Govera en Vanmechelen in de sterren geschreven stond.

HUMO Je bent nu een maand getrouwd, maar ik las in je boek ‘The Future of Hope’ dat je vroeger meer dan eens hebt geweigerd te trouwen.

CHIDO GOVERA «Ja, ik weigerde uitgehuwelijkt te worden. Ik heb altijd gezegd: ‘Als ik trouw, is het met een eenhoorn.’ Ik dacht dat een man die het met mij kon uithouden niet bestond – net zoals een eenhoorn niet bestaat. Maar kijk: (wijst naar verschillende kunstwerken met een hoorn) ik heb er toch één gevonden.»

HUMO Je bent net terug uit Zimbabwe.

GOVERA «Ja, ik leid daar een organisatie die ik zelf heb opgericht. Een zestienkoppig team geeft er training aan kwetsbare mensen – vooral meisjes en wezen – en leert hun zelfredzamer te worden.»

HUMO In je boek schrijf je: ‘We hebben geen medelijden of geld nodig, maar mentors.’

GOVERA «Ja, mensen die in je geloven en je aanmoedigen aan de zijlijn. Daarmee leg je fundamenten waarop mensen verder kunnen bouwen. Ik heb het geluk gehad om zulke mensen op mijn pad tegen te komen.»

HUMO Zoals de mentor die je paddenstoelen leerde kweken. Die vaardigheid heeft jou gered.

GOVERA «Daarom wil ik die kennis ook absoluut doorgeven. We geven met The Future of Hope trainingen in voedselproductie, en champignons kweken is daarin heel belangrijk. Op mijn 11de probeerde ik op het stukje land van mijn grootmoeder gierst en mais te kweken, maar dat leverde vooral veel dorre stengels op die ik steeds moest opruimen en verbranden. We hadden altijd honger. Tot ik leerde dat ik mijn landbouwafval, dat ik in overvloed had, kon omzetten in eten, door er champignons op te laten groeien. Ik vond dat een wonder. Ik dacht toen al: dit zouden zoveel mogelijk mensen moeten weten.»

HUMO Dat je als kind in die benarde situatie zat, had een bijzondere reden: je moeder is gestorven aan aids.

GOVERA «Ja, ik was toen 7.»

HUMO Jij hebt op dat moment de zorg voor je broertje en je grootmoeder op je genomen. Hoe doet een kind van 7 dat?

GOVERA «In Afrika is het heel gewoon dat de dochter de moederrol op zich neemt als de moeder er niet meer is. Ik stond elke dag om vier uur op om het huishouden te doen en het veld te wieden. Daarna liep ik het hele eind naar school en op de terugweg naar huis haalde ik water met mijn emmer.

»Op mijn 9de ben ik met school gestopt, zodat ik bij anderen kon helpen in het huishouden en op het veld, in ruil voor wat eten. Ik heb gehuild toen ik niet meer naar school kon. Ik ben altijd leergierig geweest. Mijn moeder dacht dat ik ooit naar Amerika zou gaan om te studeren. Dat ik die droom moest loslaten, vond ik heel erg.»

HUMO Wat dreef je? Waar vond je je kracht?

GOVERA «In de verantwoordelijkheid die ik voelde voor mijn broertje en mijn grootmoeder. Ik kon het niet verdragen mijn grootmoeder naar bed te zien gaan zonder eten, of zonder water om zich te wassen. Ik was ook kwaad. Kwaad op mijn moeder, omdat ze me aan mijn lot had overgelaten. Die woede gaf me de kracht om voor mijn broertje en grootmoeder alles te doen wat ik had gewild dat mijn moeder voor mij zou hebben gedaan.

»In de periode dat mijn moeder lange tijd weg was van huis om medicatie te zoeken, begon iemand van mijn eigen familie me te misbruiken – een neef die me eigenlijk moest beschermen. Ik dacht: straks is mijn moeder terug en dan vertel ik haar alles, dan zal zij het laten stoppen. Toen ze eindelijk terugkwam, rende ik op haar af, maar zag ik – ik zal het beeld nooit vergeten – hoe verzwakt ze was. O nee, dacht ik, ik kan haar nu onmogelijk alles vertellen, ik moet wachten tot ze beter is. Dus ik wachtte en dacht steeds: nog even, en dan… Maar ze stierf. Ik was er kapot van. Het was heel moeilijk om te accepteren dat de persoon van wie ik dacht dat ze me kon beschermen er niet meer was. Op dat moment voelde het alsof ze me in de steek had gelaten. Maar toen ik ouder werd, begreep ik uiteraard dat ze daar niet voor gekozen heeft.»Mijn moeder hield veel van mij. Dat weet ik. Dat zie je alleen al aan de naam die ze me gaf: Chido beteken ‘passie’ of ‘liefde’ in onze Shona-taal. Ze had grote plannen met mij.»

117 JAAR

HUMO Ook na de dood van je moeder stopte het misbruik niet.

GOVERA «Nee, maar vandaag ben ik niet meer dat kleine meisje. Ik heb hard gewerkt om mezelf te empoweren, te genezen en te vergeven. De slechte ervaringen uit het verleden bepalen niet langer wie ik ben.»

HUMO Er waren nog meer meisjes in je familie. Waarom overkwam het alleen jou?

GOVERA «Misschien omdat ik niemand had die me beschermde. Ik leefde op het land van de familie van mijn moeder, terwijl kinderen cultureel gezien bij de vader horen: hij moet voor hen instaan. Ik was een outsider, een makkelijk slachtoffer. Ze konden me op elk moment wegjagen en zeggen: ‘Ga je vader maar zoeken.’»

HUMO Was die er niet?

GOVERA «Mijn ‘officiële’ vader wilde alleen voor zijn twee oudste kinderen zorgen, niet voor ons. Maar het gerucht ging dat hij mijn vader niet was. Later is bevestigd dat ik inderdaad het kind ben van een andere man, iemand die al vóór mijn moeder was overleden.»

HUMO Je niet veilig kunnen voelen bij je eigen familie, is niet niks.

GOVERA «Sommige familieleden waren gekwelde mensen. Iedereen onderschat wat levensomstandigheden met mensen kunnen doen. Als je in armoede leeft, honger lijdt en geen enkel vooruitzicht hebt, is het moeilijk om steeds een goed mens te zijn. Ze vochten met demonen, zonder te begrijpen hoe. Iedereen heeft zijn demonen. Ook hier worden vrouwen en kinderen mishandeld, door mannen die niet begrijpen wat hen kwelt. Ellendige levensomstandigheden vergroten dat nog eens uit. A hungry man is an angry man, dat weet iedereen.

»Mijn familieleden traden nauwelijks buiten hun kleine gemeenschap, ze kwamen niet in aanraking met mensen die hen ruimdenkender in het leven konden leren staan.»

HUMO Jij wel.

GOVERA «Ik had vooral mijn grootmoeder. Zij was mijn rots.»

HUMO Ze is 117 jaar geworden.

GOVERA «Ja. De laatste foto van ons samen draag ik altijd bij me. Ze is in 2009 gestorven. Ik heb zoveel van haar geleerd. Zij is mijn belangrijkste mentor geweest. Iedereen, ook hier in het Westen, ziet zichzelf in het licht van wat hij niet heeft. Mijn grootmoeder keek naar wat ze wél had, en zocht daarmee naar oplossingen. Ze had bijvoorbeeld geen schoenen, maar ze had geen kloven in haar voetzolen, omdat ze zaden had gevonden die ze brandde en verpulverde om er haar voeten mee in te smeren. Zoals zij kon navigeren in de moeilijke situatie waarin wij leefden en toch trouw bleef aan zichzelf, dat was ongelofelijk. Ze was, besef ik nu, een volbloed feministe die er heel subtiel voor zorgde dat dingen liepen zoals zij vond dat het hoorde. Ze deed dat op een manier die ik nog altijd bewonder: heel bedachtzaam, zonder te schreeuwen. Het is goed dat er nu allerlei platformen zijn waarop mensen hun mening, en daarmee ook zichzelf, kunnen etaleren. Maar mijn grootmoeder kende de magie om hetzelfde te bereiken zonder zichzelf op de voorgrond te plaatsen, puur op basis van overtuiging en wilskracht.»

HUMO Zij heeft er uiteindelijk voor gezorgd dat je neef stopte met je te mishandelen.

GOVERA «Ja. Ik had mijn tante verteld wat mijn neef deed, en zij heeft dat verhaal toen op een begrafenis openlijk met iedereen gedeeld. Die neef wilde mij natuurlijk meteen straffen. Hij rende achter me aan, maar ik kon wegvluchten. Die nacht heeft mijn grootmoeder, ook al zag ze bijna niets, al haar spullen gepakt en is daarmee aan de rand van de weg gaan staan. Mijn oom – de vader van de bewuste neef, en de zoon van mijn grootmoeder – zag haar daar de volgende ochtend staan. Zij heeft toen tegen hem gezegd: ‘Als er hier geen plaats is voor Chido, wil ik hier ook niet meer zijn.’ Je moet weten dat de woede van een moeder in onze cultuur iets is waarvoor iedereen buigt. Mijn oom smeekte zijn moeder om te blijven en hij heeft haar toen moeten beloven zijn zoon in toom te houden. Dat gebeurde, al is die neef nooit gestraft. Dat mijn grootmoeder toen zo haar standpunt heeft ingenomen, getuigt van lef en kracht.»

HUMO En liefde voor jou.

GOVERA «Dat is zo. We hadden niks, en toch heeft ze mij het belangrijkste gegeven dat er is: vertrouwen in mezelf en in de toekomst. ‘Blijf gaan,’ zei ze. ‘Al kun je elke dag maar een heel klein stapje zetten, toch raak je daarmee vooruit.’»

HUMO Je hebt sindsdien enorme stappen voorwaarts gezet, onder meer door The Future of Hope op te richten.

GOVERA «Weet je, toen ik het stuk land kocht om mijn centrum te beginnen, bleek er een weeshuis op te staan waar zeven meisjes woonden. Ik heb meteen gezegd: ‘Zij mogen blijven en ik word van alle zeven pleegmoeder.’ Ik wilde voor hen de mentor zijn die mijn grootmoeder voor mij is geweest. Iemand die zegt: ‘I’ve got your back. Wat er ook gebeurt, ik geloof in je.’ Ieder kind heeft zo iemand nodig om te kunnen groeien.»

ADOPTIEVADER

HUMO Naast je grootmoeder was er ook een vrouw van de kerkgemeenschap die in je geloofde. Zij schoof jou naar voren toen er vijftien meisjes voor het champignonkweekproject moesten worden geselecteerd.

GOVERA «Dat had ik te danken aan het fundament dat mijn grootmoeder mij had gegeven. Zij had me geleerd mogelijkheden te zien en die optimaal te benutten. Dus toen die vrouw vroeg of ik af en toe in de tuin van de kerk wilde werken, zei ik meteen ja en deed ik mijn werk zo goed als ik kon. Zij zag dat en dáárom was ik degene die ze als eerste voor het champignonproject naar voren schoof.»

HUMO Je kreeg een opleiding van een week aan de universiteit.

GOVERA «Ik kon niet geloven wat me daar overkwam. Er was eten. Ik kreeg nieuwe kleren. Na die week werd er bij ons in de buurt een kweekhuis gebouwd en startten we onder toeziend oog van een mentor onze eigen productie. Al snel produceerden we zoveel dat we dankzij de verkoop genoeg geld hadden om eten te kopen en het schoolgeld te betalen voor mijn broer en andere weeskinderen uit de buurt.»

HUMO Maar na zes maanden ging het mis.

GOVERA «Ja, de meisjes die champignons kweekten en geld verdienden, waren opeens heel interessante huwelijkskandidaten. Dus na zes maanden waren dertien van de vijftien meisjes getrouwd.»

HUMO Uiteindelijk bleef alleen jij over. Jij wilde niet trouwen. Dat wilde je ook al niet toen je nicht een jaar eerder een man voor je had gevonden. Zij zag een huwelijk als de oplossing voor je situatie.

GOVERA «Ik was woest, want ik vond dat een drogreden. Ik mocht van de familie niet weg voordat ik trouwde, omdat ze zaten te wachten op de bruidsschat die mijn echtgenoot hun dan zou moeten geven. Toen ik als enige van het project overbleef en mijn mentor voorstelde om bij haar te komen werken aan het project, heeft ze zwaar moeten onderhandelen. Ik weet nog hoe ik in de hoek zat te duimen dat ik zou mogen gaan. Maar uiteindelijk mocht ik alleen mee als ik daarvoor zou betalen. Mijn nonkel zei: ‘Hoe kan ik anders voor jóúw grootmoeder zorgen?’ Terwijl het zíjn moeder was. Ik heb uiteindelijk een som betaald waarvoor ik bijna vier jaar heb moeten werken.»

HUMO Met wat voor afschuwelijk manbeeld moet jij zijn opgegroeid.

GOVERA «Ik hield totaal niet van mannen, dat klopt. Tot ik mijn adoptievader Gunter Pauli ontmoette: hij luisterde naar mij, en hij begreep zelfs dat ik weigerde om officieel door hem te worden geadopteerd. Hij is Belg en ik wilde per se in Zimbabwe blijven, om daar meisjes te helpen hun leven in eigen hand te nemen.»

HUMO Gunter Pauli was voormalig CEO van Ecover en oprichter van ZERI (Zero Emissions Research Initiative), dat groene projecten zoals dat van de champignonkweek ondersteunde.

GOVERA «Ja. Via dat project ben ik aan hem voorgesteld. Je moet begrijpen: als er van kinds af íéts was waarnaar ik verlangde, dan was het wel een vader te hebben. Alleen een vader had me als kind een plek kunnen geven waar niemand me kon wegjagen, zoals mijn neef had gedaan. Ik had het daar vaak over en toen Gunter dat hoorde, zei hij: ‘Ik zou graag een dochter hebben, zullen we regelen dat ik jouw vader word?’ Dat gebeurde. Hij zorgde ervoor dat ik verder kon studeren, zelf een mentor kon worden en projecten kon opzetten van Colombia tot India. Onze band werd op den duur zo sterk dat ik begon te denken: sommige mannen zijn beter dan andere (lacht).»

HUMO Je projecten zijn nog altijd vooral op vrouwen gericht.

GOVERA «In eerste instantie was dat zo, ja. De champignonteelt leek ons ideaal om vrouwen te empoweren, omdat je er bijna niets voor nodig hebt. Vrouwen hebben vaak geen land, maar op vier vierkante meter kun je genoeg champignons kweken om van te leven: het organische materiaal dat je nodig hebt, vind je overal. En in principe kun je elke twee à drie weken oogsten. Zeker als je een kweekhuis hebt. We hebben nu zelfs kleine zelfbouwhuisjes die je kunt afbreken en weer opbouwen als je moet verhuizen. Wat ik ook zo mooi vind, is dat het een volmaakt voorbeeld is van circulaire economie. Je put er op geen enkele manier de aarde mee uit. Integendeel, het afval van de champignonteelt is ook nog eens geweldige natuurlijke mest.

»Ondertussen is het ons doel om óók mannen op te leiden. Als ik één ding heb geleerd als pleegmoeder, is het dat meisjes uiteindelijk toch graag een gezin willen. Dat maakt dat ik een veilige ruimte moet creëren waar we meisjes en jongens op een gezonde manier leren samenwerken. (Chido krijgt een bericht) O, één van mijn pleegdochters is net moeder geworden. Ik ben nu officieel grootmoeder (lacht).»

ZIMBABWAANSE INGE

HUMO Hoe heb je Koen leren kennen?

GOVERA «Tien jaar geleden was ik op zoek naar een tool die de meisjes en jongens van The Future of Hope kon helpen om een gesprek met zichzelf aan te gaan, zodat ze boven hun demonen en problemen konden uitgroeien. Een vriend zei me toen: ‘Koen Vanmechelen heeft precies wat je zoekt.’»

HUMO Hij doelde op het kunstwerk Cosmogolem, een houten reus van vier meter hoog met een luikje ter hoogte van zijn hart waar kinderen hun wensen en dromen in kwijt kunnen.

GOVERA «Het geeft de kinderen uit onze projecten, naar wie nooit is geluisterd, een podium en een stem. Ze hebben allemaal dingen meegemaakt, en daar moeten ze over leren praten. Anders kunnen ze die niet achter zich laten.»

HUMO Je spreekt duidelijk uit ervaring.

GOVERA «Dat is zo. Toen ik 19 was, ben ik erg ziek geworden. Ik had pijn over mijn hele lichaam waarvan dokters de oorzaak maar niet konden achterhalen. Uiteindelijk heeft Gunter me naar een ziekenhuis in Zwitserland gestuurd. Daar zei de dokter dat er lichamelijk niets met me aan de hand was, maar dat ik leed aan posttraumatisch stresssyndroom. De pijn werd veroorzaakt door alles wat ik in mijn jeugd had meegemaakt. Ik moest een manier zoeken om dingen te verwerken. Hij stelde voor dat ik zou gaan tekenen of schrijven. Toen heb ik mijn boek ‘The Future of Hope’ geschreven. Ik was daarna niet meteen van al mijn pijn verlost, maar het heeft me wel doen inzien wat ik wilde doen met mijn leven, dat ik mijn project wilde opzetten, en dát heeft me uiteindelijk genezen.»

»Weet je, ik ga nog altijd terug naar mijn geboortedorp. Mijn oom zegt dan steeds: ‘Geef me wat geld voor bier.’ Maar wat hij vooral wil, is dat ik mééga als hij dat bier gaat drinken. Dat is omdat hij aan anderen wil laten zien: ‘Kijk! Dit is mijn nicht. Kijk eens hoe goed het met haar gaat.’ Vorig jaar zaten we weer samen, en toen zei hij: ‘Als je weet wat je wilt doen met je leven, en dat ook echt gaat doen, dan word je iemand.’ Hij schaamde zich, zei hij daarna, om wat er van zijn kinderen geworden was. Wow, dacht ik, wat krijgen we nu? Is hij me aan het zeggen dat ik de juiste beslissingen heb genomen? Is hij zich op een bepaalde manier aan het verontschuldigen? Hij heeft sinds ik met Koen ben getrouwd ook nog steeds geen bruidsschat gevraagd. Ik denk dat hij zich schaamt. Voor mij bewijst het dat je tot inzicht kunt komen door in aanraking te komen met mensen die anders leven en denken. Hij is 90 nu, en zal zijn leven niet echt meer een wending kunnen geven, maar hij is nu wel in staat om tegen mij te zeggen: ‘Ik snap je.’»

HUMO Koen heeft een Cosmogolem in Zimbabwe gebouwd. Hadden de kinderen er zoveel aan als je had gehoopt?

GOVERA «Ja. Ze hebben tekeningen gemaakt, muziek, teksten… Ze vertelden hun dromen. Eén van de meisjes zei dat ze later bij mij wilde komen werken. Wat ze na haar studie ook echt heeft gedaan.»

HUMO Koen was toen nog getrouwd met Inge Kindt, zijn muze, die in 2019 aan kanker is overleden.

GOVERA «Inge was een fantastische vrouw, heel sterk, heel genereus. Iedereen in Zimbabwe was dol op haar – één van mijn kleine nichtjes is naar haar vernoemd.»

HUMO ‘Er zijn niet veel vrouwen die een man als ik zoveel jaar in huis zouden houden,’ zei Koen over haar. Dat is hetzelfde als wat jij daarnet over jezelf zei.

GOVERA «Haha, ja, we herkennen veel in elkaar. Na de dood van Inge hebben we veel gepraat, en tijdens de coronaperiode is onze relatie beginnen te veranderen.»

HUMO Maar toen hij je ten huwelijk vroeg, was je eerste reactie: weglopen.

GOVERA «Dat is waar. Ik voelde dat onze relatie een liefdesrelatie was geworden en heb toen gezegd: ‘Nu gaan we elkaar zeven dagen niet zien om hierover na te denken.’ Als we elkaar zeven dagen lang niet bellen, dacht ik, dan ban ik hem uit mijn systeem. Maar na zeven uur dacht ik al: aaaaah, we gaan er gewoon voor! En toen heb ik hem gebeld.»

HUMO Was het je oude wantrouwen jegens mannen dat je deed weglopen?

GOVERA «Neen. Kijk, als je altijd hebt gezegd dat je alleen zou trouwen met een eenhoorn, omdat je weet dat die niet bestaan, dan staat je wereld even op z’n kop als je er toch één ontmoet. Het is echt een beetje een wonder. Ik ben heel gelukkig.»

HUMO Dat zie je. En Koen is ook gelukkig, zag ik. Hij maakt een prachtig werk: ‘Medusa’s Hope’, een acht meter lang portret van jou, geïnspireerd op Titiaans ‘Venus van Urbino’, dat centraal staat in zijn expositie in Cuba. Zei je meteen ja toen hij je vroeg naakt voor hem te poseren?

GOVERA «Natuurlijk! Ik vertrouw hem volledig. Ik weet dat hij me kent en dat hij dus nooit een object van mij zou maken. Het is een beeld van een vrouw die voor zichzelf opkomt.»

HUMO Een vrouw met genezende krachten, zei Koen. Het thema van de tentoonstelling is ubuntu.

GOVERA «Dat is een Afrikaanse filosofie die zegt: ‘Ik ben omdat wij zijn.’ Mooi, hè. En waar.»