Comedy na ‘Nanette’: moet het altijd om te lachen zijn?

Geen comedyspecial die zoveel discussie én emotie heeft teweeggebracht als Nanette. Zal de emotionele ontslagbrief van Hannah Gadsby comedy voorgoed veranderen? Of telt het niet als het niet om te lachen is?

“Wat gebeurt er eigenlijk nadat je zogezegd bent doorgebroken?”, vroeg Hannah Gadsby zich onlangs af. De Australische comédienne had net vernomen dat ze een of andere doorbraakprijs had gewonnen voor haar voorstelling Nanette, en ze wist niet goed wat ze daar mee moest. “Kan het zijn dat ik een onehitwonder word of mag ik eeuwig beloftevol blijven?”

Nanette, te zien op Netflix, is de meest spraakmakende en controversiële comedyshow van het jaar en het succes heeft iedereen nogal overvallen, Gadsby niet het minst. “Ik dacht dat Nanette na twaalf voorstellingen afgevoerd zou worden. Ik dacht dat de voorstelling de mensen zou verdelen, niet dat ik ze zou veroveren.”

Omdat het geen voorstelling is die je per se aan het lachen brengt. Meer nog: er zijn vast een hoop mensen die zich met een doos popcorn in de zetel nestelden, klaar voor wat billenkletsers, en de televisie uitschakelden met tranen in de ogen. Of vol ergernis. Zoals Michael Van Peel: “Ik vond het interessant. En stoer. Maar ik vond het niet goed.”

Afscheid

Voor wie het niet gezien heeft: Nanette begint als een klassieke comedyvoorstelling. Gadsby zet zichzelf te kijk als een lesbische vrouw met een eerder mannelijk postuur die met veel moeite opgroeit in het hyperconservatieve Tasmanië.

Maar dan keert ze plots haar kar en kondigt ze aan dat ze stopt met stand-upcomedy. Deze voorstelling is haar afscheid. “Begrijp je wat zelfspot betekent als het komt van iemand die al in de marge leeft? Niet bescheidenheid, maar vernedering. Ik moet mezelf vernietigen om hier te mogen staan en ik wil dat niet meer doen.”

Hoewel de voorstelling geschreven is voor de #MeToo-storm losbrak, zit Gadsby daar pal op de tijdsgeest, en dat zal vast wel een stuk verklaren waarom ze zo’n gevoelige snaar raakte. Maar ze vertelt ook een heel persoonlijk verhaal over misogynie, homofobie en mentale gezondheid.

Ze maakt zich razend kwaad over de manier waarop mensen die anders zijn, worden behandeld, en hoe die kwetsuren cultureel in stand worden gehouden. Door de psychische problemen van een Vincent van Gogh te verheerlijken (“Niemand is zijn tijd vooruit, hij was gewoon een vreselijke netwerker.”) en een Pablo Picasso te vereren als een genie, terwijl hij eigenlijk een pervers, vrouwenhatend mannetje is, bepleit Gadsby, die trouwens een diploma kunstgeschiedenis op zak heeft.

Catharsis

Krijgt er ook flink van langs: de comedysector zelf, die teert op trauma als potgrond voor de grap. U moet ook weten: dit is de tijd waarin grote namen als Louis C.K, Bill Cosby en Roseanne Bar met een stevige smak van hun voetstuk vallen en hun collega’s worstelen met wat ze wel en niet meer mogen zeggen op het podium: waar kunnen we vandaag nog mee lachen en wat is ongepast?

“Als je zoals Gadsby alle comedians over dezelfde kam scheert, dan krijg je ruzie”, zegt Van Peel. Hij zegt het als grapje, maar in zijn wereld is de ergernis over Gadsby groot. Van Peel vindt dat ze op de verkeerden schiet, dat humor niet bedoeld is om mensen klein te houden maar om de spanning over gevoelige thema’s te ontmijnen. “Haar ideeën zijn interessant, maar samen lachen creëert ruimte om te praten over dingen waarover niet gesproken wordt. Het leidt tot catharsis. De waarde daarvan overstijgt de collateral damage van de mop.”

Toch werd Nanette door velen onthaald als een voorstelling die de wetten van de comedy deconstrueert en daarmee het genre een volstrekt nieuwe weg instuurt. “Gadsby maakt een radicale keuze door niet langer grappig te zijn”, schreef bijvoorbeeld het vermaarde magazine The Atlantic. Oké, dat klinkt niet goed, maar het was wel bedoeld als jubelbericht.

“Een van de belangrijkste stemmen van haar generatie”, vindt The New York Times. Een recensent van New Toronto zei het zo: “Gadsby herdefinieert wat er kan gebeuren op het podium van de comedy.” Zet zij verder wat bijvoorbeeld Tig Notaro deed, met een openhartig relaas over de dood van haar moeder en haar eigen borstkanker in de bekende club Largo in LA? Ook die stand-up wordt als een ijkpunt gezien in de hedendaagse (Amerikaanse) comedy.

Is dit comedy?

De legendarische Jerry Seinfeld is alvast fan, zo vertelde hij onlangs in een interview. “Ik vond Nanette fantastisch. De regels van stand-upcomedy worden constant, vandaag meer dan ooit, herschreven, hoeveel mensen er ook geloven dat ze gebeiteld zijn in steen.”

Dichter bij huis noemde Jan Jaap van der Wal haar show inspirerend en Philippe Geubels liet zich in de comedypodcast Fokcast ontvallen dat hij er erg door geraakt werd. “Ik vond die, voor het benauwend werd, wel tof aan het optreden.” Maar Geubels zei ook: “Ik begrijp ergens wel de kritiek, dat het geen comedy is.”

En daarmee raakt hij de controverse aan. Er zijn namelijk ook een hoop critici. Want nog los van de vraag of de voorstelling o zo vernieuwend is, en of er niet genoeg comedians zijn die zich kwetsbaar hebben getoond op het podium, komt een andere kwestie: is dit überhaupt wel comedy?

Een comedian bij wie we polsten wat hij er van vond, antwoordde per sms: “Vond dat afschuwelijk en wil daar geen woorden aan kwijt.” Amelie Albrecht, de jongste winnares van Humo’s Comedy Cup, zegt het wat diplomatischer: “Ik heb heel weinig gelachen – dat was dan ook niet haar bedoeling. Maar daarom vind ik het dus geen comedy.”

Geubels zegt: “De discussie die dan volgt, of dit is wat comedy vanaf nu moet zijn, die haat ik dan ook weer. Dat zijn mensen zonder humor voor wie gewoon lachen niet genoeg is. Uiteindelijk is dat toch nog altijd comedy.”

En ook Van Peel mist bij Gadsby simpelweg de grappen. “Haar stuk over Picasso is geniaal. Maar zoals Alex Agnew vaak zegt: if they aren’t laughing, it’s just a guy talking. De vraag of zij zo vernieuwend is, vind ik dus overroepen.”

Seinfeld ziet dat anders: “Aan de mensen die zich afvragen of wat ze doet überhaupt comedy is: is het niet prachtig dat ze stand-up uitrekte om het over andere dingen te hebben? Het is de reden waarom mensen zo geboeid zijn door stand-up. En hoe waardevol is het niet voor mensen die hetzelfde doormaken om te zien: kijk, hier is iemand die het desondanks goed doet?”

En Gadsby zelf? Die nam met Nanette wel erg publiekelijk ontslag uit de comedywereld, maar wordt door het plotse succes dat haar nu overvalt, gedwongen om die beslissing opnieuw te bekijken. De grote vraag is dus: wat nu? Ze geeft alvast aan dat ze meer richting performance wil. “O ja, de telefoon rinkelt. Maar ik ben traag. Zo traag als een schildpad, maar ik dut als een haas.”