‘Corona is ook een soa. We hebben een sociaal condoom nodig’

Geriater Rudi Westendorp was maandenlang lid van het corona-adviesteam in Denemarken, waar het leven na twee milde golven weer terugkeert naar normaal.

Ze hebben er al weken maar een paar honderd besmettingen per dag, er lagen deze week vijftien covid-19-patiënten op de intensive care, de scholen zijn er allang weer open, net als de horeca en de musea en Legoland, en het woord ‘afschalen’ kennen de artsen er helemaal niet – de reguliere zorg is nooit in het gedrang gekomen. Denemarken is slechts mild getroffen door de pandemie, de tweede golf is er zelfs alweer op zijn retour. ‘Kurven er knækket’, zei de Deense minister van Volksgezondheid Magnus Heunicke vorige week, de curve is omgebogen. En nu maakt het land zich op voor een jaloersmakende terugkeer naar het leven van weleer.

Daarmee komt voor geriater Rudi Westendorp, Nederlands wetenschapper in Deense dienst, een einde aan een intensieve periode. Maandenlang was hij, als hoogleraar ouderengeneeskunde aan de universiteit van Kopenhagen, lid van het ‘Deense Outbreak Management Team’ (OMT). Kortgeleden heeft hij plaatsgemaakt voor gedragsdeskundigen. Die gaan zich de komende tijd buigen over de vraag hoe het leven weer op te pakken zonder opnieuw in de problemen te raken.

Westendorp (61) is schrijver van bestsellers over gezond oud worden, auteur van meer dan vijfhonderd wetenschappelijke artikelen, en staat bekend om de toegankelijke wijze waarop hij verouderingsprocessen kan uitleggen (‘als een wasmachine waarvan het voorprogramma gaat haperen’).

Hij heeft geaarzeld over het interviewverzoek, bekent hij, uit angst te worden gezien als ‘het orakel uit Kopenhagen’, de zoveelste deskundige die zo goed weet hoe het wél moet. In Denemarken geven experts ook hun mening in kranten en schuiven ze ook aan bij talkshows, vertelt hij, maar het is niet de bedoeling dat ze het publiek in verwarring brengen door allemaal wat anders te roepen. ‘Debat is prima, maar het mag niet leiden tot het ondergraven van het beleid, dat wordt hier onder collega’s eigenlijk niet getolereerd.’

- Eerst maar eens de pijnlijke verschillen. Hoeveel milder is de pandemie in Denemarken verlopen?

RUDI WESTENDORP «Deense ziekenhuizen beschikken over duizend ic-bedden, maar zelfs in de heftigste periode van de eerste golf werden er maar tussen de honderd en tweehonderd door covidpatiënten bezet. De tweede golf is hier hooguit een kleine opleving geweest. Toen ik het OMT onlangs verliet, heb ik gezegd: het probleem is over. We hebben nog wel besmettingen, maar die worden niet meer overgedragen op de mensen die er echt last van hebben, de ouderen.»

- Denemarken had een vroege lockdown en sloot zelfs de grenzen, is dat het geheim?

WESTENDORP «Nee, dat is het niet. Kijk naar de curves van de landen om ons heen en je ziet overal min of meer hetzelfde patroon. Of de lockdown nu vroeg was of laat of intelligent of juist met veel vrijheid, zoals in Zweden, het had overal een spectaculair resultaat. We hebben ons in eerste instantie allemaal goed gedragen en dat heeft overal het virus teruggedrongen. Toch was de epidemie in het ene land veel heftiger dan in het andere, terwijl het virus hetzelfde is.

»Scandinavische landen zijn dunbevolkt, daar zouden wij van geprofiteerd hebben. Maar eenderde van alle Denen woont in Kopenhagen, een stad met anderhalf miljoen inwoners, net zo dichtbevolkt als Amsterdam. Dus dat argument vind ik minder zwaar wegen. Nee, dat ieder land zijn eigen coronacrisis heeft gekregen, is vooral een reflectie van hoe een land sociaal en cultureel in elkaar zit. Het is de volksaard die bepaalt of je door het virus wordt weggeblazen of niet. Wij hebben de uitbraak in Denemarken veel meer binnen de perken weten te houden door ons gedrag.

»De balans tussen het collectief en het individu ligt hier veel meer bij het collectief. En dat verschil wordt in coronatijd opeens heel pregnant. De essentie is hier: je bent onderdeel van een groep. Me-in-We is een uitdrukking die we veel gebruiken. Jij maakt deel uit van de samenleving, dus moet de samenleving goed voor jou zorgen, maar nog belangrijker is dat jij de samenleving goed moet laten functioneren. Denemarken heeft al 150 jaar een sociaaldemocratie, die principes zijn erin gehamerd, steeds dieper. »

- Maar hoe gaat dat in Denemarken dan concreet in zijn werk, dat Me-in-We?

WESTENDORP «Mijn dochter woont in Noorwegen. Zij heeft nog meer die Scandinavische identiteit aangenomen dan wij hier, na zes jaar. Zij verbaast zich enorm over vrienden en kennissen die in deze periode nog met vakantiefoto’s uit Frankrijk en Italië komen aanzetten. Hier zegt de groep: we gaan niet naar die landen op vakantie, dat is niet gepast en daar spreek je elkaar op aan.

»Natuurlijk is er hier ook frictie, en zijn er mensen die zich niet aan de regels houden. Denen balen net zo hard als iedereen, maar er is toch veel een collectief bewustzijn over wat wel en niet gepast is. Op straat en in de privésfeer. We zijn hier pas heel laat mondkapjes gaan dragen, met name in het openbaar vervoer. Daar zat niet iedereen op te wachten, er is gewikt, gewogen en besloten en daarover is nu geen discussie meer.»

- Denemarken telt relatief gezien ook veel minder ic-opnames en sterfgevallen, hoe kan dat?

WESTENDORP «De generaties hebben hier een volstrekt andere relatie met elkaar. Ik schat in dat meer dan de helft van alle jonge gezinnen in België afhankelijk is van opa’s en oma’s om de boel draaiende te houden. Als ik dat hier vertel, krijg ik zeer verbaasde reacties. We hebben hier een prima georganiseerde voor- en naschoolse opvang, grootouders komen veel minder bij hun kleinkinderen thuis, ze zijn niet nodig om het gezin te laten functioneren. Daardoor is de overdracht van het virus van jongeren op ouderen, toch de risicogroep, veel kleiner. Zien de Denen hun ouders dan niet? Jazeker. Op zondag bij een lunch. En dan houden ze afstand.»

Toen Rudi Westendorp eind jaren tachtig als jonge internist voor aidspatiënten zorgde, besefte hij al snel wat de gevolgen zouden zijn van die toen nog onbekende infectieziekte: ‘De vrije seks is voorbij, zeiden wij onderling. Je kunt het je nu niet meer voorstellen, maar iedereen deed het toen met elkaar, zonder condoom. Het risico dat je een soa kreeg was klein en als je iets opliep dan was dat met een kuurtje opgelost.’

Zoals hiv het denken over vrije seks compleet heeft veranderd, zo zal corona het vrije sociale verkeer voor altijd aan banden leggen, denkt Westendorp.

WESTENDORP «Corona is ook een soa, maar dan geen seksueel maar een sociaal overdraagbare aandoening. Van de aidsepidemie hebben we geleerd dat we het aantal seksuele partners moeten beperken en geen onbeschermde seks moeten hebben. Nu leren we dat we niet in steeds wisselende groepen moeten samenzijn en dat we ons tegen elkaar moeten beschermen, met mondkapjes, door geen handen te schudden. De seks zoals we die in de jaren zeventig hadden, is nooit teruggekomen. Ik denk dat hetzelfde gaat gelden voor onze sociale relaties.»

- Hoe ziet u de toekomst?

WESTENDORP «De manier waarop wij de afgelopen decennia met elkaar zijn omgegaan, komt niet meer terug, daar ben ik van overtuigd. Ik ben hoogleraar en ik bezocht regelmatig internationale congressen en symposia om me door vakgenoten te laten inspireren, maar kun jij je voorstellen dat er binnenkort duizend geriaters in Milaan bijeenkomen? En dat we dan de dag erna weer in het verpleeghuis aan het werk gaan? Laat staan dat we, zoals vroeger, bijeenkomsten organiseren voor tienduizend radiologen of een wereldcongres voor 50 duizend cardiologen. Ik zie dat niet meer gebeuren, het risico op een uitbraak is te groot.

»Mijn inschatting is dat het oude normaal voorbij is. Dankzij Schengen konden we moeiteloos de landsgrenzen over, hup naar Parijs en dan doorvliegen naar Ischgl om daar twee dagen te skiën, en dan zondagavond nog mooi op tijd terug in Brabant voor het carnaval. Het is dé verbeelding van de sterk wisselende sociale contacten. Dat komt niet meer terug. Echt niet. Er zal een nieuw normaal ontstaan. Hoe dat eruitziet? En of we dan nog wel mogen après-skiën en carnavallen? Dat weet ik niet, dat moeten we met elkaar uitvinden.»

- Maar er komt toch een tijd dat we het coronavirus in bedwang hebben?

WESTENDORP «Dit is na sars en mers al het derde coronavirus en er ligt vast al ergens een nieuwe te slapen. Dit virus kon toeslaan door de manier waarop wij met elkaar omgaan. Ik heb Jaap van Dissel (Nederlands viroloog) horen zeggen dat we eens moeten gaan nadenken over vakanties, en terecht. Wat hij bedoelde te zeggen is: we hebben een sociale promiscuïteit die niet meer met ons lijf en ons leven verenigbaar is. Vroeg of laat worden we opnieuw gegrepen. Het idee dat alles moet kunnen, dat we overal maar naartoe reizen als we dat willen, dat idee moeten we echt loslaten. We zullen ons sociale gedrag moeten inperken, ik zou zeggen: we hebben een sociaal condoom nodig.»

- Maar volgend jaar is er een vaccin, dat verandert toch alles?

WESTENDORP «We fixeren ons te veel op de komst van een vaccin. Het zal zeker helpen, maar dat betekent niet dat alles dan goed komt. Ik moet nog maar zien of dat vaccin de kwetsbare mensen wel genoeg beschermt. Van het griepvaccin weten we dat het bij jou en mij goed werkt, maar bij ouderen veel minder effectief is. Hun immuunsysteem is zwakker en reageert niet krachtig genoeg op de vaccinatie. Elk winterseizoen verliezen we tot wel vijf- à zevenduizend ouderen aan de griep. We kunnen vaccineren wat we willen, maar het blijft gebeuren.

»En dan hebben we helaas ook te maken met twijfel over vaccinaties. We moeten 60 procent van de bevolking inenten om iets van groepsimmuniteit te bewerkstelligen, maar ik vraag me af of dat gaat lukken. De coronavaccins komen versneld op de markt, ik bespeur om mij heen nu al onrust over de veiligheid.»

- Er komt een moment dat ook hier de tweede golf voorbij is, wat moet er dan gebeuren?

WESTENDORP «Het centrale vraagstuk voor de komende tijd is: wat moeten we veranderen in ons gedrag, in ons samenleven? Als wij onze sociale promiscuïteit niet anders gaan bezien, dan is het slechts een kwestie van tijd totdat een nieuw virus ons op dezelfde wijze bij de lurven grijpt.»

(VK)