David Attenborough over 'Planet Earth II': 'De overbevolking is het meest fundamentele van alle problemen'

Tien jaar na ‘Planet Earth’ hebben Sir David Attenborough en zijn team nog meer middelen, nog meer moderne technieken en nog meer flair uit de kast gehaald om u in ‘Planet Earth II’ andermaal de liefde voor onze oogstrelende planeet bij te brengen.

'Het idee dat ieder individu moet overleven, is nogal vreemd. Je vindt het alleen bij mensen terug'

Ik had het kunnen weten: een man die de helft van z’n leven roerloos in het dichte struikgewas heeft gezeten, kan er niet de minste moeite mee hebben om ongezien een kamer binnen te komen. En toch ben ik verrast als ik, midden in een levendige conversatie met een collega, plots die bekende, rustige stem hoor: ‘Het ligt aan de ogen, ze staan te dicht bij elkaar. En dan die lange neus. Populair zal de rat nooit worden.’

Waarom vinden we sommige dieren zo schattig en zijn andere weerzinwekkend? Dat was de kwestie die ons bezighield – en als iemand ons een antwoord kon geven, dan wel Sir David Attenborough. Omdat die simpele vraag rechtstreeks naar de kern van zijn enorme expertise boort: ons begrip van het dierenrijk en, zeker even belangrijk, de manier waarop wij – het mensdom – ons daartoe verhouden.

Op weg naar een ander, rustiger vertrek – hij stopt even om zelf koffie te zetten – vertel ik David Attenborough dat één scène uit de eerste aflevering van zijn nieuwe documentairereeks ‘Planet Earth II’ me nachtmerries heeft bezorgd: het beeld van een pasgeboren zeeleguaan die op de vlucht slaat voor een legioen slangen die lagen te wachten tot de arme baby uit het ei zou breken. Het is misschien een spoiler, maar tegelijk ook een waarschuwing dat niet elk diertje in zijn nieuwe reeks het er levend en wel van afbrengt. Hij glimlacht, en wijst me vriendelijk terecht: ‘Het idee dat ieder individu moet overleven, is nogal vreemd. Je vindt het eigenlijk alleen bij mensen terug.’

Op 8 mei van dit jaar vierde hij zijn 90ste verjaardag, maar ouder dan 60 ziet Attenborough er niet uit. Zijn ferme bos zilveren manen overkapt een guitig gezicht waarin steeds een glimlach op de loer ligt. Het is, zo stel ik me voor, het jeugdige gezicht van een man die al z’n hele leven mag doen wat hij het liefste doet. En die op z’n oude dag zonder schuldgevoel durft toe te geven aan de bekoring van chocolade, getuige de stapel KitKats tussen ons, die tijdens het gesprek zienderogen zal slinken.

undefined

'Het is makkelijk om tolerant te zijn tegenover minderheden, tot ze op een dag de meerderheid worden'

Niks dan plastic

Eén van de dingen die deze eeuwige jongeling voor de tweede reeks van ‘Planet Earth’ gedaan heeft, is opstijgen in een heteluchtballon. Als hij erover vertelt, sluipt de poëzie haast ongemerkt onze conversatie in.

David Attenborough «Wat me in de lucht altijd weer blij maakt, is niet het uitzicht, dat sowieso geweldig is, maar het geluid. Je hoort veel aangenamere dingen als je daarboven bent: kerkklokken, flarden van conversaties... Die 50 meter stilte tussen jezelf en de wereld doet wonderen.»

- Astronauten die terug op aarde komen, beweren vaak dat het zicht vanuit de ruimte hun een heel nieuw begrip van hun thuisplaneet heeft gegeven – men noemt dat weleens het blue spot-effect. Is het daarmee vergelijkbaar?

Attenborough «Nee, daarvoor is de afstand niet groot genoeg. Maar ik herken wat ze zeggen wél van de reizen die ik gemaakt heb. Door de hele wereld te verkennen, ga je bepaalde dingen inzien: dat het niet verstandig is om te denken dat wij geen uitstaans hebben met wat er in Afrika gebeurt, bijvoorbeeld. Je leert je eigen eindigheid te omarmen, én je beseft dat we allemaal in hetzelfde schuitje zitten.»

- Men heeft vermoedelijk water ontdekt op Jupiter. Ziet u een uitweg voor de mens op andere planeten?

Attenborough «Nee. Misschien hoor ik dit niet te zeggen, maar ik denk dat die piste niet relevant is. Mars en Jupiter liggen zó ver van ons af, het zou ons waarschijnlijk 150 jaar kosten om ergens te raken. Wel, ik ben niet van plan om de volgende 150 jaar in een raket te zitten, in de hoop dat ik een plek vind waar ik de rest van mijn dagen in een ruimtepak kan slijten.»

- Op het einde van de eerste reeks van ‘Planet Earth’, tien jaar geleden, sprak u de kijkers toe: ‘We kunnen vernietigen of we kunnen koesteren – de keuze is aan ons.’

Attenborough «Dat had ik allemaal liever niet gezegd. Ik had liever besloten met: ‘Kijk eens aan, dit is onze erfenis, hier horen wij thuis... Is het niet fantastisch?’ In plaats daarvan moest ik het over CFC’s (de op koolstof gebaseerde gassen die mee verantwoordelijk zijn voor het broeikaseffect, red.) hebben, en dat we, als we niet uitkijken, ons eigen graf delven. Dat zijn afschuwelijke dingen om tegen de mensen te zeggen, maar ik voelde me ertoe verplicht.»

- Geeft het tonen van al die natuurpracht in ‘Planet Earth II’ ons niet het idee dat alles wel goedkomt? Anders gezegd: is het verantwoord om in 2016 natuurdocumentaires te maken zónder te laten zien dat de vissen in onze oceanen plastic zakken eten?

Attenborough «O, maar dat doe ik ook. Ik heb net een film afgewerkt waarin een jonge albatros vijf weken wacht tot z’n ouders met eten terugkomen. En als de moeder dan eindelijk in het nest neerstrijkt en oprispt wat ze onderweg verzameld heeft, zie je dat er letterlijk niks anders dan plastic uit haar bek komt.»

- Eén aflevering van de nieuwe reeks handelt over de steden en de wilde dieren die er een plek zoeken. Vormt de toenemende verstedelijking een grote bedreiging voor de natuur?

Attenborough «De overbevolking is volgens mij het meest fundamentele van alle problemen die de planeet bedreigen. Ik ben tegen geboortebeperking, het krijgen van kinderen is een mensenrecht dat we niemand mogen afnemen... Maar we moeten elk argument en al onze overredingskracht aanwenden om mensen ervan te overtuigen het niet te doen. Waarom is er zoveel geweld in de steden? Waarom zijn er zoveel problemen met migratie, vervuiling en voedseltekorten? Simpel: omdat we met veel meer mensen dan vroeger zijn.»

- Wat wellicht ook niet helpt, is dat we binnenkort een Amerikaanse president hebben die gelooft dat de klimaatopwarming een hoax van de Chinezen is.

Attenborough «Ja, dat weet ik. Nu, sommige van zijn voorgangers hebben zich aan gelijkaardige uitspraken en daden schuldig gemaakt. Maar wat kunnen wij daaraan doen? Wij hebben geen inspraak in de Amerikaanse presidentsverkiezingen, ofwel? (Fluistert) We kunnen hem natuurlijk ook altijd neerschieten... Ja, dat lijkt me wel een goed idee (giechelt).

»Er is de laatste tijd wat verwarring ontstaan tussen de begrippen ‘populisme’ en ‘parlementaire democratie’, lijkt het. Daarom zitten we nu ook met die brexit.»

undefined

- U bent geen voorstander van referenda?

Attenborough «Ken Clarke (conservatief Brits politicus die tegen de brexit gekant was, red.) zegt het in zijn nieuwe boek als volgt: ‘Als je de mensen laat kiezen tussen een pretpark en de National Gallery, dan zullen ze voor het pretpark kiezen.’ In die optiek is een referendum inderdaad niet de beste optie, vind ik. Het idee van een parlementaire democratie is net dat we mensen zoeken die vermoedelijk verstandiger zijn dan wij; mensen die bereid zijn de verantwoordelijkheid te dragen om in onze plaats moeilijke beslissingen te nemen en over belangrijke dingen te stemmen.»

- Dan moeten die politici ook effectief verstandiger zíjn dan wij.

Attenborough (onverstoorbaar) «Ik zeg al jaren dat geen enkele maatschappij onpopulaire beslissingen zal aanvaarden als die genomen worden door mensen die niet dezelfde taal spreken. In die zin kan ik de argumenten pro-brexit perfect begrijpen.»

- Hebt u het nu over xenofobie?

Attenborough «Zo zou je het kunnen noemen, maar je kunt het ook een oerinstinct noemen. Kijk, het is makkelijk om tolerant te zijn tegenover minderheden, tot ze op een dag de meerderheid worden. (Met de stem van een ‘ruimdenkende’ middenklasser) ‘O, wat een enige mensen! En dan die interessante klederdracht!’ Dat is allemaal goed en wel, tot je op een dag merkt dat die enige mensen het stadhuis hebben ingepalmd en je vertellen wat je moet doen en laten, tot je wakker wordt en merkt dat je thuis je thuis niet meer is.

»Ik zeg niet dat ik het goedkeur, ik stel alleen vast. Het is wat het is.»

undefined

undefined

'In de lucht word ik altijd blij: die 50 meter stilte tussen jezelf en de wereld doet wonderen'

Magie van de bbc

‘De Britten hebben genoeg van de experts,’ liet brexit-boegbeeld Michael Gove zich eerder dit jaar ontvallen. Attenborough is het daar niet mee eens. Meer nog, met de opkomst van Trump en het populisme hecht hij meer dan ooit waarde aan feiten en wetenschap. ‘Als ik iemand vertel dat er in Georgia een gletsjer is die in de afgelopen tien jaar gekrompen is, kun je er vergif op innemen dat die persoon er eentje kent in Groenland die net gegroeid is. Met dat soort discussies ben je niks. Je moet naar de wetenschap kijken, en naar de cijfers.’

Ik vertel hem over een interessante stelling die ik gelezen heb: als de industriële revolutie zich had afgespeeld in Afrika in plaats van Europa, zouden we nu vooral gebruikmaken van golfslagenergie en zonne-energie, in plaats van de fossiele brandstoffen waar we ons op verlaten. Milieuvriendelijk én onuitputtelijk. Zijn antwoord is op zijn zachtst gezegd verrassend.

Attenborough «Dat klopt, maar er is altijd dat kleine stemmetje in mijn hoofd, dat zegt: ‘En wat dan?’ Wat je vertelt ligt nog altijd binnen de mogelijkheden, maar zal de mens genoeg gezond verstand hebben om met die onuitputtelijke energievoorraad om te gaan? Wat gaan ze ermee aanvangen? ‘Joepie, we kunnen de bergen vlak maken! Het regenwoud platbranden, al het ijs van de Zuidpool laten smelten! Waarom niet? Allemaal grond die we kunnen gebruiken om huizen op te bouwen...’»

- Wil je nu zeggen dat het misschien niet zo’n slechte zaak zou zijn als we op een dag zonder energie komen te zitten?

Attenborough (zwijgt) «Ja.»

Dan valt het gesprek stil en besef ik plots waarom de man die voor me zit zo’n grootheid is. Het is niet zozeer vanwege zijn nieuwsgierigheid, zijn geografische en biologische kennis en zijn inzicht in de menselijke natuur; niet vanwege zijn vertelkracht of die beroemde stem, die tegelijk kalmerend en inspirerend werkt. Het is omdat achter dat alles een groot denker zit. Een man die de eindige natuur van de individuele mens onderkent en zich bewust is van de kleine rol die we spelen in een verhaal dat oneindig veel groter is dan wij.

Het is haast niet te geloven dat deze avonturier en filosoof tussen 1965 en 1973 acht jaar van zijn leven achter een bureau heeft doorgebracht, onder andere als nethoofd van BBC 2. Ik vraag me af hoe hij dat overleefd heeft, maar hij noemt het nog altijd ‘de meest fantastische job die een programmamaker zich kan inbeelden’.

Attenborough «We geloofden in die tijd rotsvast in de magie van televisie. We geloofden ook dat alleen de BBC die magie begreep en kon toepassen... als een geschenk aan de natie (lacht). Redelijk pompeus, niet?»

- Wat denkt u als ex-nethoofd van het ontslag van Jeremy Clarkson?

Attenborough «Een spijtige zaak. Het is goed om iemand aan boord te hebben die anti-establishment is. Vooral als hij zo grondig anti-establishment is als Jeremy Clarkson.»

- Ook als hij er geen graten in ziet om met z’n bolide arme muisjes plat te rijden?

Attenborough (haalt de schouders op)

- Onze tijd zit erop. Een laatste vraag: waar haalt u in uw 91ste levensjaar het meeste plezier uit, naast programma’s maken?

Attenborough «Mensen. (Kijkt naar de allerlaatste KitKat op de tafel) En chocolade, natuurlijk.»