De 50 invloedrijkste Belgen ter wereld: schilder Michaël Borremans

In oktober 2015 ging Michaël Borremans’ werk ‘Girl with Duck’ bij Sotheby’s voor 2,7 miljoen euro over de toonbank. Zelf verdiende hij daar niet zoveel aan, maar de verkoop katapulteerde hem in één klap tot duurste levende Belgische schilder en zorgde voor een begerenswaardige stek in onze lijst van invloedrijke Belgen. ‘Al dat geld is collateral damage.’

'Mensen zijn heel mak, en dat is gevaarlijk, want zo heeft het fascisme in Duitsland ingang gekregen'

Wereldwijd geldt Michaël Borremans (53) als één van de grootste nog levende Belgische kunstenaars, maar in zijn thuisstad Gent rijdt hij gewoon met de fiets rond en houdt niemand hem tegen voor een selfie of een handtekening. We hebben afgesproken in zijn favoriete Italiaanse osteria in de schaduw van het oude RTT-gebouw. ‘Al duizend keer ben ik met de fiets naar dit restaurant gereden, en toch slaagde ik er daarnet in om helemaal in gedachten verzonken verloren te rijden,’ zegt hij terwijl het voorgerecht wordt opgediend. ‘Hoe komt dat toch? Al heeft het feit dat het mogelijk is ook iets zeer bevrijdends.’

HUMO Is het ook niet een beetje verontrustend?

Michaël Borremans «De code van mijn creditcard niet meer kunnen herinneren als ik wil betalen, dát is verontrustend – en vervelend. Maar verdwalen op een plek die ik goed ken, doet me denken aan de verwondering die ik als kind had. Eigenlijk is het toch een kwaliteit om verloren te lopen in een stad waar je al vijfentwintig jaar woont? (lacht)»

HUMO Uw atelier is hier in de buurt?

Borremans «Eén van de drie. Vroeger had ik maar één atelier, en als ik dan geen inspiratie had of geblokkeerd zat, ging ik op de lappen of deed ik andere onverstandige dingen. Maar nu ik ouder word, wordt mijn werk voor mezelf alsmaar boeiender, en daarom wil ik er ook zoveel mogelijk tijd in investeren. En dus leen ik een tweede atelier van een vriend. Als ik tijdens een werk blokkeer, verhuis ik naar dat andere atelier, waar ik op een ander moment óók geblokkeerd zat. Maar nu zie ik een uitweg, omdat ik uit een andere context kom en met nieuwe ogen arriveer. Op dit moment heb ik dus drie werkplekken om tussen te pendelen. Een tijdje geleden heb ik zelfs een Porsche 911 gekocht om de afstanden sneller te kunnen overbruggen. Maar ik heb die auto weer verkocht, want dat was niks voor mij (lacht). Ik wil alleen maar zeggen dat ik alles in mijn leven organiseer in functie van het werk.»

HUMO Wat misschien niet echt gezond is.

Borremans «Dat is altijd zo geweest, en het wordt alleen maar erger. Ik ben daar zeer tevreden mee. Natuurlijk lijdt mijn sociaal leven eronder: als ik aan het werk ben, word ik soms een kluizenaar. Maar ik ben dan wel perfect gelukkig. Hoe ouder ik word, hoe meer ik dat kluizenaarschap apprecieer, en dat heeft ook te maken met slechte ervaringen. De schrijver Gerard Reve had niet helemaal ongelijk toen hij zei: ‘Met de meeste mensen kun je beter niks te maken hebben.’ Ik ben geen misantroop, maar ik koester wel mijn momenten van splendid isolation.»

HUMO Streelt het uw ego dat u wereldwijd tot de meest invloedrijke Belgische kunstenaars behoort?

Borremans «Als dat écht zo zou zijn, uiteraard wel. Dat ik bescheiden ben, is een mythe: voor mezelf ben ik de interessantste kunstenaar ter wereld. En elke kunstenaar die dat niet van zichzelf denkt, is slecht bezig of liegt. Je móét ervan overtuigd zijn dat je werk ertoe doet en relevant is.

»Het belang van een kunstenaar moet worden gemeten aan zijn invloed, niet aan zijn marktwaarde of aan de beoordelingen van experts. Alleen kun je die invloed alleen maar achteraf vaststellen. De Nederlandse modernistische kunstenaar Mondriaan heeft nog steeds een verpletterende invloed. Zijn beeldtaal heeft niet alleen een stempel op de schilderkunst gedrukt, maar ook op de vormgeving en de architectuur. Hij heeft voor verandering gezorgd, net als Marcel Duchamp, Pablo Picasso en Andy Warhol.»

HUMO Moet elke kunstenaar de ambitie hebben om invloedrijk te worden?

Borremans «Als kunstenaar kun je daar niet bij stilstaan. Mijn werk ontstaat uit intuïtie, uit de noodzaak om me te manifesteren in de taal die me ligt. Zonder kunst zou ik niet compleet zijn. Ik zou me verloren voelen, want ik ben tot niets anders in staat. Maar het hoeft niet de schilderkunst te zijn, ik had net zo goed voor televisie kunnen werken. Of een boek kunnen schrijven, of een slechte muzikant worden (lacht). Dat laatste ben ik intussen trouwens ook. Ik speel elke dag gitaar, omdat ik me alleen zo echt kan ontspannen. Ik heb samen met de fantastische gitarist Steven Janssens een band opgericht. Niet zo lang geleden hebben we voor het eerst voor publiek gespeeld, op de openingsavond van een groepstentoonstelling in het Zwitserse Gstaad. Ik vond mezelf niet zo goed, maar het publiek was zeer enthousiast. De andere muzikanten waren uitstekend, ook al hadden we niet veel gerepeteerd, maar professionals zoals zij don’t fuck up.

»Ik voel me een gerateerde rocker. Toen ik bijna 30 was, dacht ik: ‘Nu is het te laat, ik ben te oud om een rockband te beginnen.’ Op je 50ste kan het dan weer wel (lacht).»

undefined

'Succes hebben is soms moeilijk. Mensen denken dan snel dat je naast je schoenen loopt'

HUMO Was het een lange, lastige weg naar het internationale succes?

Borremans «Nee, ik heb een beetje geluk gehad. Ik was al 37 toen ik als kunstenaar voluit naar buiten kwam. Daarvoor was ik leraar. Ik was wel bezig met mijn kunstenaarschap, maar op halve kracht. Daardoor had ik de tijd om mijn werk langzaam en in de schaduw tot ontwikkeling te laten komen. Toen ik debuteerde, was dat een instant succes, en dankzij de samenwerking met galeriehouder Frank Demaegd ging het daarna snel.»

HUMO Was u een goede leraar?

Borremans «Op sommige dagen wel, al heb ik ook veel fouten gemaakt. Het leraarschap is een engagement, en ik probeerde het zeer ernstig te nemen. Het basisonderwijs zou veel hoger ingeschat en beter betaald moeten worden, en de opleiding mag best uitgebreider. Ik vind dat de maatschappij constant in de inhoud van het onderwijs moet investeren. In Amerika hebben ze het basisonderwijs decennialang verwaarloosd en nu zitten ze opgescheept met Donald Trump als president. You reap what you sow.

»Als leraar in de humaniora merkte ik dat er jonge mensen afstudeerden die niet zonder fouten konden schrijven. In die tijd was dat waarschijnlijk nog maar een minor problem, ik vrees dat de toestand intussen veel verslechterd is. Terwijl het zo ontzettend belangrijk is dat de liefde voor taal en cultuur via het onderwijs aan jongeren wordt meegegeven. Een vak als geschiedenis is ook van levensbelang: we móéten weten waar we vandaan komen. Eigenlijk zou elke scholier gestimuleerd moeten worden om ‘In Europa’ van Geert Mak te lezen.»

HUMO Is kunstenaar zijn een job of een roeping?

Borremans «Als het al een job is, is het geen kantoorjob, omdat het nooit stopt. Je bent constant kunstenaar, zelfs als je slaapt of onder de douche staat. Het is net als pastoor zijn. In mijn geval is het zeker een roeping, omdat ik nooit een andere optie heb gehad. Mijn ouders wisten dat er niks aan te doen was: hun zoon moest en zou kunstenaar worden. Ik had geen uitzonderlijk talent, maar ik was er wel door bezeten. Die drive is zeer belangrijk.»

HUMO Hebben mensen met te veel talent de neiging om enkel daarop te steunen?

Borremans «Wat is talent? Ik zie veel onetrickpony’s, kunstenaars die zichzelf blijven herhalen. Daarnaast zijn er anderen die constant experimenteren: tot die groep wil ik behoren.

»Je hebt mensen met veel talent én een drive. Rubens indertijd had wat te veel talent (lacht). Van Gogh was gedreven, terwijl zijn talent in zekere zin beperkt was. Maar hij is toch de beste Van Gogh geworden die hij kón worden. Hij heeft tijdens zijn leven nooit enige vorm van erkenning gehad en is het type dat beantwoordt aan het romantische cliché van de arme, miskende kunstenaar. In de 19de eeuw waren de meeste schilders welstellende salonartiesten.»

HUMO Is succesvol zijn een vloek of een zegen?

Borremans «Succes hebben is soms moeilijk. Het isoleert, al is die isolatie bij mij een vrijwillige keuze. Als je succes hebt, gaan mensen je anders bekijken. Ze denken dan snel dat je naast je schoenen loopt. Dat is een heel vreemde ervaring. Als ze je contacteren, is het altijd omdat ze iets nodig hebben. Nooit komt iemand langs met de simpele vraag: ‘Hé, hoe is ’t?’ Ik word vaak meer als een instituut dan als een persoon benaderd.»

HUMO Ook door vrienden?

Borremans «Uiteraard niet, God forbid. Ik heb weinig echte vrienden, maar degenen die ik heb, zijn van onschatbare waarde. Succes is zowel een vloek als een zegen, maar geldt dat niet voor alles? Neem de technologische evolutie: die is sterk aanwezig in onze samenleving, en we kunnen ze niet stoppen. Voor velen is ze een moderne religie. Mijn dochter van 17 brengt de helft van haar leven door met staren naar een scherm. Ik zeg haar soms: ‘Meisje, zou je niet eens wat tijd investeren in een echt leven?’»

HUMO U bent geen fan van sociale media zoals Facebook of Twitter?

Borremans «Nee, ze hebben een dwingend karakter, dus wantrouw ik ze. Er bestaat wel een Facebookpagina van mij, maar daar is iemand anders mee begonnen. Dat kan dus ook allemaal: de eerste, de beste kan zich zomaar uitgeven voor iemand anders. Ik vind het heel bizar dat niemand daar tegen revolteert. Mensen zijn heel mak, en dat is gevaarlijk, want zo heeft het fascisme in Duitsland ingang gekregen. De media die toen gebruikt werden, waren ook nieuw.»

undefined

'Dat ik bescheiden ben, is een mythe: voor mezelf ben ik de interessantste kunstenaar ter wereld'

Net als Sting

HUMO Bent u financieel binnen?

Borremans «Ik weet ongeveer hoeveel ik bezit, maar ik heb geen flauw idee of dat genoeg is om te gaan rentenieren. Ik ga ervan uit dat ik 100 jaar word. Ik heb nog altijd een vrij sobere levensstijl, waardoor ik het waarschijnlijk wel tot mijn 100ste kan rekken. Ik heb watervrees, dus hoef ik al geen jacht te kopen (lacht).

»Voor het geld heb ik het nooit gedaan, het is collateral damage. Wat mij vooral interesseert, is in mijn atelier op een boeiende manier met mijn werk bezig zijn. Op dit moment lukt dat vrij goed.»

HUMO Maar dat zal niet altijd zo zijn.

Borremans «Nee, het gaat met ups en downs. Nu amuseer ik me te pletter. Dit is een heel boeiende periode, omdat ik stout kan zijn en niet weet waar het zal eindigen. Al kan ik niet zeggen waar ik mee bezig ben: ik ben daar heel bijgelovig in, en moet er nu verder mijn bek over houden. Ik toon mijn werk zelfs niet aan mijn lief: het is top secret. Ook tegen verzamelaars uit Azië of Amerika die naar mijn atelier komen, zeg ik: ‘Sorry, ik kan jullie mijn nieuw werk niet laten zien, het is nog te embryonaal. Ik vind het belangrijk dat ik het een tijdje voor mezelf kan houden.’ De meesten appreciëren dat wel. Al vinden sommigen het moeilijk, omdat ze van ver gekomen zijn. Ze hadden gehoopt op een preview.»

HUMO Komen er vaak kunstverzamelaars bij u op bezoek?

Borremans «Af en toe, maar ik tracht dat te beperken en ik laat geen groepen toe. Ik verkoop zelf niets, alles gaat via de galerieën. Gelukkig maar, want ik zou een zeer slechte verkoper zijn. Voor ik met galeriehouders samenwerkte, gaf ik mijn werk cadeau. Ik ben geen commerçant of marktkramer, maar een kunstenaar.»

HUMO Van sommige kunstenaars en galeriehouders wordt beweerd dat ze via stromannen zelf kunstwerken kopen om de prijs op te drijven, om zo hun invloed en marktwaarde te vergroten.

Borremans «Ik heb ook al gehoord dat op veilingen de prijzen soms kunstmatig worden opgedreven. Maar als er geen markt voor een werk bestaat en niemand erin geïnteresseerd is, krijg je het nooit verkocht. Prijzen opdrijven is dus zinloos. De markt is de markt. In tegenstelling tot een paar decennia geleden is de kunstmarkt een vaste waarde geworden. Wie nu een werk van pakweg Donald Judd koopt, weet dat hij er nooit geld aan zal verliezen.»

HUMO Geldt dat ook voor een werk van Michaël Borremans?

Borremans «Dat zit eraan te komen, hè. Het wordt wel steeds moeilijker om speculanten af te houden: zij kopen omdat ze rekenen op stijgende prijzen. Donald Judd is dood en ik ben een veel jongere kunstenaar. Ik ben nog in volle evolutie en ik hoop dat ik oud genoeg word om de best mogelijke weg te bewandelen. Ik móét oud worden: ik zou niet graag sterven voor ik uitverteld ben.»

HUMO Uw dochter zal er na uw dood wel bij varen.

Borremans «Dat hangt ervan af of ze erft of niet, dat moeten we nog bekijken. Ik wil haar niet met iets opzadelen, of haar van haar vrijheid beroven. Ik heb het er met haar al over gehad.»

HUMO Sting heeft zijn kinderen ook beloofd dat ze niets zullen erven. Volgens hem zal zijn rijkdom als een molensteen rond hun nek hangen en is het beter dat ze zelf werken voor hun geld.

Borremans «Dat bericht van Sting in de krant was eigenlijk de aanleiding om het er met mijn dochter over te hebben. Ik liet haar het artikel lezen en zei: ‘Dit is ook een optie.’ Ze vond dat cool (lacht).»

HUMO In 2014 had u een grote overzichtstentoonstelling in BOZART in Brussel, waar een recordaantal bezoekers op afkwam. Was dat een soort van tijdelijke bekroning van uw kunstenaarschap?

Borremans «Ik voelde me alleszins zeer vereerd. Die tentoonstelling was nuttig voor mij, omdat ik kon terugkijken op wat ik tot dan toe gedaan had. Ik werd gedwongen om zelf mijn oud werk te evalueren: doordat ik er oog in oog mee stond, zag ik wat me stoorde, en wat er voor verbetering vatbaar was. Dat heeft me gedwongen om nieuw en beter werk te gaan maken.

»Ik heb toen ook ontdekt dat de manier waarop toeschouwers mijn werk becommentarieerden, me soms stoorde. Ik zocht de fout vervolgens bij mezelf: ‘Misschien staat dat werk niet helemaal op punt. Er komt blijkbaar niet altijd uit wat ik ermee bedoeld heb.’»

HUMO U liep rond op uw eigen tentoonstelling, observeerde hoe mensen op uw werk reageerden en luisterde hun gesprekken af?

Borremans «Nee, ik luisterde niemand af: ik werd er zelf veel over aangesproken. Ik ben er nauwelijks geweest, omdat ik het niet kan verdragen om op mijn eigen tentoonstelling rond te lopen. Ik word ook niet graag gefotografeerd bij mijn werk. Het vergt van mij al een zeer groot engagement en een zware inspanning om het te maken, daarna mag het stoppen. Ik wil het ook zelf niet analyseren, er zijn mensen die dat veel beter kunnen.»

HUMO U kreeg nogal wat kritiek toen de tentoonstelling naar Tel Aviv verhuisde.

Borremans «Ik was daar zwaar door gechoqueerd. Ik wist niet goed hoe ik moest reageren. Ik vond het pijnlijk om te horen en te lezen hoe sommigen zichzelf een soort morele superioriteit toedichtten, zonder er rekening mee te houden dat ik misschien een meer genuanceerde visie op Israël en de Palestijnse kwestie heb. Ik geloof dat in dit geval een culturele boycot gewoon averechts werkt. Israël is een jong land dat nood heeft aan meer cultuur. Een maatschappij kan alleen maar progressiever en zelfkritischer worden als er meer cultuur ontwikkeld wordt. De Israëlische nederzettingenpolitiek kan enkel van binnenuit veranderd worden. Het is en blijft een democratisch land.»

HUMO Hoe belangrijk zijn kunstpausen en curatoren voor de reputatie van een kunstenaar?

Borremans «Curatoren, museumdirecteurs en galeriehouders hebben een niet te onderschatten invloed én verantwoordelijkheid. De ene curator houdt van je werk, de andere niet. Daar is niets mis mee, alleen zijn sommige curatoren nogal modieus, waardoor ze voorspelbare tentoonstellingen maken. Ik hou meer van mensen die afwijken van de norm en in hun selectie een persoonlijke signatuur nalaten. Kunstenaars die het heel goed doen op de internationale kunstmarkt, worden door curatoren vaak gewantrouwd. Ze beschouwen hen als ‘commercieel’. Ik vind dat een bizarre redenering, want waarom zou inhoudelijk interessant werk geen commercieel succes mogen hebben?»

HUMO U wordt door een aantal curatoren ook beschouwd als een commercieel kunstenaar?

Borremans «Op de ranking van de markt scoor ik hoog, dat is onmiskenbaar zo. Bij verschillende curatoren scoor ik dan weer iets minder. Ik vind dat niet erg; ik hoef niet door iedereen omarmd te worden. Het is goed dat mijn werk hier en daar weerstand oproept, dat is zelfs essentieel. Het cliché wil dat het dan interessanter wordt (lacht).»