200 weken schoolstaking
‘De aanvallen van Trump en Bolsonaro op mijn uiterlijk zijn een tactiek om af te leiden van de klimaatcrisis’
Wat begon bij een jong meisje aan de poort van het Zweedse parlement, inspireerde jongeren allerlande om op straat komen voor de planeet. Vandaag is klimaatactiviste Greta Thunberg toe aan haar tweehonderdste schoolstaking op rij. Het lijkt nochtans als de dag van gisteren dat ze op het internationale toneel verscheen, als 15-jarige doemprofetes die de wereldleiders vertelde dat ze haar toekomst afpakten. Wij spraken haar een jaar geleden, vlak na haar 18de verjaardag. ‘Ik moet me haasten om te doen wat ik kan, want morgen kan het gedaan zijn met die roem.’
We spreken Greta Thunberg via Zoom: ze ziet er echt volwassener uit, in haar flat in Stockholm. Haar haar is in één grote vlecht gedraaid, in plaats van in de twee Pippi Langkous-vlechtjes die we van haar gewend zijn, en haar gezicht heeft iets van zijn engelachtigheid verloren. Haar levensverhaal is onderhand bekend: op haar 15de begon ze aan een schoolstaking buiten aan het Zweedse parlement om aandacht te vragen voor de klimaatcrisis. Ze was geinspireerd door leerlingen in de VS die hadden geprotesteerd tegen de wapenwetten na een zoveelste school shooting. Ze had geprobeerd om anderen van haar klas mee te krijgen, zonder succes. Ze zat in haar eentje op het trottoir in een regenjas, met een protestbord in de hand en een boze frons op het voorhoofd – een frons die de volgende jaren iconisch zou worden. Ze werd al snel geïnterviewd door cameraploegen, het nieuws verspreidde zich wereldwijd en ze kreeg navolging: door haar actie ontstond de beweging Fridays for Future. Nadat ze in december 2018 op een VN-conferentie in Polen over de opwarming van de aarde had gesproken, vonden er elke week schoolstakingen plaats, niet alleen in Europa, maar ook in Rusland, India en Hongkong. In 2019 hebben naar schatting vier miljoen jonge mensen deelgenomen aan stakingen die door haar zijn geïnspireerd.
– Vandaag staat het klimaat bovenaan de politieke agenda, en elke bedreiging voor het milieu is meteen voorpaginanieuws. Hoeveel daarvan is op jouw conto te schrijven?
GRETA THUNBERG «De manier waarop we over de klimaatcrisis spreken, is in ieder geval veranderd: er is veel meer aandacht voor dan vroeger. De schoolstakingen kunnen daar een rol in gespeeld hebben, maar je ziet élke dag meer bewijzen dat er een crisis gaande is, en dat die de hele wereld treft.»
– Voel jij je de leider van de klimaatbeweging?
THUNBERG «Ik ben nergens de leider van. De beweging mág ook niet top-down denken en handelen.»
De schoolstakingen waren hoe dan ook haar idee, en ze waren verbazingwekkend doeltreffend. Er is amper een betere manier denkbaar om de massa uit haar zelfgenoegzaamheid wakker te schudden: volwassenen kregen elke ochtend een preek aan de ontbijttafel van het eigen kroost. Geen enkele andere sociale beweging is zo door jongeren gestuwd. Thunberg is er ook een soort pin-up voor milieubewuste geesten door geworden. Ze is genomineerd voor de Nobelprijs voor de Vrede en was Person of the Year 2019 van Time Magazine, terwijl het publieke debat oververhit raakte.
– Je bent persoonlijk aangevallen door wereldleiders als Vladimir Poetin, Jair Bolsonaro en Donald Trump.
THUNBERG «Ik zie die aanvallen meer als een tactiek. Mensen proberen wanhopig te vermijden om het over de klimaatcrisis te moeten hebben, ze zullen alles proberen om de aandacht af te leiden. In plaats van over de klimaatcrisis te spreken, proberen ze er een debat van te maken over mij, of mijn persoonlijkheid of mijn uiterlijk. Ze hebben het over mijn ouders, mijn zus of wie dan ook. Als je begint na te denken over wat er over jou wordt gezegd en hoeveel aandacht je krijgt, zou je een ongezond zelfbeeld ontwikkelen.»
Ze kan nochtans goed met alle kritiek overweg. President Trump trok de VS terug uit het klimaatakkoord van Parijs en tweette: ‘Greta heeft een probleem om haar woede te beheersen. Ze zal eraan moeten werken, en dan met een vriend naar een goeie, ouderwetse film gaan kijken! Chill, Greta, chill!’ De Zweedse werkte meteen haar bio op Twitter bij: ‘Een tiener die haar woede probeert te beheersen. Op dit moment aan het chillen en naar een goede, ouderwetse film aan het kijken met een vriend.’ En toen Trump woest was dat hij de presidentsverkiezingen had verloren, tweette hij: ‘STOP MET TELLEN!’ Thunberg retweette doodleuk zijn chill-tweet. Dat een tiener een president op zijn nummer kan zetten, is een merkwaardig teken des tijds.
– Intussen is Joe Biden verkozen als de nieuwe president van de Verenigde Staten.
THUNBERG «Uiteraard zal het er anders aan toegaan, omdat hij een ander mens is. Maar dat mag geen reden zijn om te relaxen en te denken dat alles nu in orde is.»
– De Britse premier Boris Johnson van zijn kant heeft eind vorig jaar met veel bombarie een tienpuntenplan voor het klimaat voorgesteld.
THUNBERG «Je kunt het op verschillende manieren bekijken. Je kunt denken dat het beter dan niks is, en natuurlijk is álles beter dan niets, maar dat plan heeft ook veel kritiek gekregen van wetenschappers. Zij zeggen dat het helemaal niet volstaat om te bereiken wat in het klimaatakkoord van Parijs is afgesproken.»
– Welke maatregelen zou jij dan voorstellen?
THUNBERG «Als ik het over belastingen of groene new deals zou hebben, dan zou het een partijpolitieke kwestie worden, maar de klimaatcrisis overstijgt de partijpolitiek. We moeten deze crisis aanpakken als een crisis en we moeten naar de wetenschap luisteren. En we mogen onder geen beding achterover gaan leunen.»
LETTERZIEKTE
Greta Thunberg groeide op in een middenklassegezin in Zweden. Haar vader is Svante Thunberg, een acteur die zijn job opgaf om huisvader te worden, haar moeder Malena Ernman, een bekende operazangeres. Op haar 11de ontwikkelde ze anorexia, waarover haar moeder heeft geschreven in het boek ‘Ons huis staat in brand’: ‘We schreeuwden tegen haar, dreigden, smeekten en boden haar om het even wat aan: als ze maar zou eten!’ Greta bleef alle voedsel weigeren en werd uiteindelijk opgenomen in het Stockholms centrum för ätstörningar, een kliniek voor eetstoornissen. Haar ouders moesten vervolgens opschrijven wat ze at en hoelang ze erover deed: ‘Lunch: vijf gnocchi. Tijd: twee uur en tien minuten.’
De psycholoog van de school waar Greta Thunberg les volgde, dacht dat hun dochter misschien een autismespectrumstoornis kon hebben, maar die diagnose is pas jaren later gesteld, samen met nog een rist andere aandoeningen. Zo blijkt ze aan het syndroom van Asperger te lijden, aan dwangneurosen en aan selectief mutisme – dan lijkt het alsof ze niet kan spreken. In het boek beschrijft Malena Ernman hoe Svante meegaat naar een diploma-uitreiking op school. Daar ziet hij de andere kinderen ongegeneerd met Greta lachen en naar haar wijzen. Terug thuis besluiten de ouders het er met haar over te hebben, en Greta’s reactie is opmerkelijk: ‘Ze is niet opgelucht, maar gelukkig, bijna uitzinnig van vreugde.’
De weken erna blijven er wantoestanden aan het licht komen. ‘Het leek wel een montage van filmfragmenten waarin elk denkbaar cliché over pesterijen werd uitgebeeld,’ schrijft haar moeder. ‘Ze werd omvergeduwd op de speelplaats, ze vochten met haar, ze werd naar donkere plaatsen gelokt en daar achtergelaten.’ Greta liet begaan, omdat ze niet begreep dat wat haar werd aangedaan, niet door de beugel kon. Pas toen de diagnose van asperger werd gesteld, kwam daar verandering in.
THUNBERG «Het heeft me absoluut geholpen. Ik begrijp mezelf nu beter, en ik begrijp waarom ik niet zoals de anderen ben, waarom ik zo sociaal onhandig ben, enzovoort. Na die diagnose ben ik wel naar een andere school gegaan: daar kon ik studeren op de manier die het best bij mij paste.»
– Aan je IQ heeft het nooit gelegen: er circuleren filmpjes van jou waarin je als 8- of 9-jarige de periodieke tabel uit het hoofd opzegt.
THUNBERG «Ik heb asperger weleens mijn superkracht genoemd en ik vind het nog altijd positief. Sommige mensen zien asperger of ADHD of een andere lettercombinatie als iets negatiefs, maar dat hoeft het helemaal niet te zijn. Je kunt het ook als een voordeel gebruiken.»
– Weet je nog wanneer je over de klimaatverandering bent beginnen na te denken?
THUNBERG «Dat was na een les waarin de leerkracht een documentaire had getoond over het plasticeiland dat in de Stille Oceaan ronddrijft. Ik ben toen beginnen te huilen. Andere leerlingen waren ook aangegrepen, maar na het belsignaal gingen ze weer over tot de orde van de dag. Dat kon ik niet.»
– Het is al eerder opgemerkt: bij de klimaatbeweging zijn er heel wat mensen met autisme. Weet jij waarom?
THUNBERG «Mensen zijn sociale dieren. We kopiëren het gedrag van de anderen, en als die doen alsof er geen crisis is, kan het toch niet zo ernstig zijn? Maar mensen met autisme, zoals ik bijvoorbeeld, volgen de sociale codes niet: wij doen de anderen niet na, wij gedragen ons zoals we dat zelf willen. Het is zoals het sprookje over de nieuwe kleren van de keizer. Het jongetje dat niet aan zijn reputatie denkt en er niet mee inzit dat hij onpopulair zou worden, of uitgelachen, is de enige die de leugen durft aan te kaarten die alle anderen zwijgend aanvaarden.»
TRUKENDOOS
Greta Thunberg klinkt niet emotioneel wanneer ze over het milieu discussieert. Ze leest er veel over en spreekt geregeld met wetenschappers: wat haar drijft, zijn de harde feiten. Het klinkt eenvoudig, maar dat is wat haar zo beroemd heeft gemaakt: de bekendheid is gewoon een gevolg van haar overtuiging, maar het is niet iets waar ze van geniet.
– Overal waar je op straat komt, word je tegengehouden, behalve thuis in Zweden. Hoe verklaar je dat?
THUNBERG «Het is een cultureel fenomeen dat in Zweden Jantelagen wordt genoemd, of de wet van Jante: Scandinaviërs zijn geneigd straffe prestaties af te keuren. Steek je je kop boven het maaiveld uit, dan moet die eraf.
»Ik weet dat mensen me zien staan, ik merk aan hun blik dat ze me herkennen en soms wijzen ze naar me, maar ze stoppen nooit om een praatje te maken. Het is niet onprettig, want ze laten me met rust, maar het wordt wel een gek sociaal spelletje: ik weet dat zij weten dat ik het weet, en zij doen alsof ze het niet weten.»
– Heb je er last van?
THUNBERG «Niet echt. De meeste tijd breng ik thuis door. Mijn jongere zus Beata heeft ook asperger, ADHD en dwangneurosen, maar ons gezin hangt stevig aan elkaar.»
– Voel je je soms eenzaam?
THUNBERG (schudt het hoofd) «Het is natuurlijk wel moeilijk om iemand te vinden die begrijpt hoe mijn leven is, maar dat betekent niet dat ik eenzaam ben, want veel mensen steunen me.»
Eén van hen is Malala Yousafzai (23), het Pakistaanse meisje dat in het hoofd werd geschoten door talibanstrijders en dat een wereldwijde voorvechtster voor onderwijs voor meisjes werd – ze won in 2014 de Nobelprijs voor de Vrede. Ze hebben elkaar ontmoet toen ze aan een serie voor de BBC werkten, en ze hebben contact gehouden.
THUNBERG «Malala raadt me altijd aan goed voor mezelf te zorgen. ‘Denk eraan dat je vertrokken bent voor een lange reis, dus neem niet te veel hooi op je vork,’ zegt ze dan. Maar ik probeer zoveel te doen als ik kan, want ik ben dan wel heel snel wereldberoemd geworden, het kan even snel weer voorbij zijn. Ik vind het al vreemd dat die aandacht zo lang heeft geduurd. Ik zal niet zo heel lang meer over dit platform kunnen beschikken, daarom moet ik me haasten.»
– Je schrijft zelf je speeches, en als je ze voorleest, worden de emoties je weleens te veel. Doet de klimaatverandering jou werkelijk zoveel pijn?
THUNBERG «Nee, natuurlijk niet. Mensen denken dat ik depressief ben of dat ik anderen in paniek wil brengen, maar dat is gewoon een trucje om de aandacht te krijgen. Ik zit niet te tobben over hoe de toekomst eruit zou kunnen zien, ik zie daar het nut niet van in. Zolang je alles doet wat je kunt, mag je niet depressief of angstig worden. Dat mag je niet laten gebeuren.»
– Wat denk je van beroemdheden die wel over het milieu praten, maar tegelijk vrolijk rond de aardbol vliegen?
THUNBERG «Dat kan me eerlijk gezegd niet zoveel schelen. Ik ga niemand vertellen wat hij of zij moet doen of laten. Maar als je zelf niet doet wat je van anderen verlangt, loop je wel het risico dat je bakken kritiek krijgt en niet meer ernstig wordt genomen.»
– Mogen we nog kinderen krijgen? Dat zou ook slecht zijn voor Moeder Aarde.
THUNBERG «Dat wordt alleen maar gezegd om mensen bang te maken. Ik denk niet dat het zo egoïstisch is om kinderen te willen. Niet de mensen zijn het probleem, wel hun gedrag.»
– Jij neemt al lang niet meer het vliegtuig. In 2019 ben je naar de VS gezeild om er te spreken op de VN-klimaattop, een reis van vijftien dagen. Je bent veganiste en bent naar eigen zeggen gestopt met ‘dingen te consumeren’. Dingen zoals kleren?
THUNBERG (knikt)
– En wat als je iets nodig hebt?
THUNBERG «In het slechtste geval zal ik dat dan tweedehands moeten kopen, maar ik heb geen nieuwe kleren nodig. Ik ken mensen die kleren hebben, dus ik zou vragen of ik die mag lenen. Of misschien hebben ze wel iets liggen dat ze niet meer dragen. Ik hoef ook niet naar Thailand te vliegen om gelukkig te zijn. Dat zie ik niet als een opoffering.»
– Jouw soberheid werkt in ieder geval aanstekelijk: je moeder besloot ook om niet meer te vliegen, en haar internationale carrière als operazangeres was meteen voorbij.
THUNBERG «Ja, en niemand van de andere activisten in de klimaatbeweging neemt nog het vliegtuig. We communiceren vooral via Zoom, dus toen de pandemie uitbrak, was dat voor ons niet zo’n probleem: wij bleven in contact met elkaar.»
– Je hebt een sabbatical van een jaar ingelast om te reizen, en je moet nu nog twee jaar naar de middelbare school vóór je een universitaire opleiding kunt kiezen.
THUNBERG «Ja, maar ik voel nu al de druk om te beslissen welke richting ik mijn leven wil geven. Ik volg nu de richting sociale wetenschappen. Ik wilde eigenlijk natuurwetenschappen volgen, maar toen dacht ik dat ik in een andere richting misschien nuttiger kan zijn. Maar ik kan nog altijd van mening veranderen. Mijn leven is zo vreemd en dingen veranderen voortdurend, dus het is moeilijk om iets te plannen.»
– Hoe zul je weten dat je genoeg hebt gedaan en dat je eindelijk vrij bent om te doen wat je wilt?
THUNBERG «Dat is moeilijk te zeggen, omdat de klimaatcrisis zo’n complex onderwerp is. Ik zeg in mijn speeches wel dat het zwart-wit is, maar natuurlijk is dat niet zo: er is geen magisch cijfer dat we moeten zien te halen. Iedereen moet gewoon alles doen wat hij kan voor onze planeet.»
– Mag ik je iets schenken voor je verjaardag?
THUNBERG (schuift op haar stoel en denkt na) «Een fietslicht? Het mijne is stuk, en in Zweden kan het erg donker zijn in de winter.»
© The Sunday Times
