Een tiental wanhopige mannen klampt zich vast aan de romp van een militair vliegtuig. De meesten beseffen snel dat ze moeten loslaten, anderen zijn zo radeloos dat ze mee de lucht in gaan. Even later storten ze naar beneden. De chaos in de luchthaven van Kaboel, in augustus van dit jaar, was het gevolg van een pijlsnelle historische omwenteling: de Amerikanen trokken weg uit Afghanistan, de taliban namen de macht over. Fotograaf Jim Huylebroek (32), die al zeven jaar in Kaboel woont, maakte alles vanop de eerste rij mee.
Tijdens de chaotische machtsovername besliste Jim Huylebroek, in tegenstelling tot veel collega’s van de internationale pers, om in Kaboel te blijven.
JIM HUYLEBROEK «Dat de taliban de hoofdstad ooit opnieuw zouden overnemen, was duidelijk. De vraag was: hoe snel lukt hun dat? Daarom waren mijn huisgenoot en ik al maanden op alle scenario’s voorbereid. We hadden voldoende cash en onze zakken stonden klaar voor een snel vertrek. We wisten dat er een periode met straatgevechten kon aankomen, of zonder elektriciteit en internet: ook daarop waren we goed voorbereid.
»Het waren heel bijzondere dagen. De Amerikanen evacueerden hun staf en de pers. Er vlogen voortdurend helikopters over Kaboel om mensen van de ambassade naar de luchthaven te brengen. Veel politiemannen legden de wapens neer en hulden zich in burgerkledij. De paniek was in de dagen voor de intrede van de taliban duidelijk voelbaar. Het was surreëel.
»Ik kreeg de mogelijkheid om weggevlogen te worden via de luchthaven in Kaboel. The New York Times, één van de kranten waarvoor ik freelance, had al zo goed als iedereen geëvacueerd. Maar mijn huisgenoot – ook een journalist – en ik besloten om toch te blijven. We beleefden een historisch kantelpunt in Afghanistan en de wereldpolitiek: het voelde als mijn plicht om door te gaan.»
HUMO De berichten in augustus over Kaboel na het vertrek van de Amerikanen waren onheilspellend: plunderingen en diefstallen, totale regelloosheid.
HUYLEBROEK «Dat klopt maar voor een deel. De plunderingen duurden slechts één nacht. De taliban hadden van hun leiders de orders gekregen om Kaboel niet meteen binnen te dringen, maar door de chaos binnen de stadsmuren voelden ze zich genoodzaakt om dat toch te doen. Het werd daarna vrij snel kalm in de stad.
»Rond de luchthaven heerste wel degelijk chaos: mensen deden wanhopige pogingen om uit het land te raken, en werden vertrappeld. Maar dat was eerder uitzonderlijk. Enkele kilometers verderop ging het leven zo ongeveer zijn normale gangetje.»
HUMO Is het leven intussen veranderd, onder het juk van de taliban? Mogen vrouwen op straat zonder boerka, dragen mannen opnieuw verplicht baarden?
HUYLEBROEK «Je moet altijd een onderscheid maken tussen het platteland in Afghanistan en de hoofdstad Kaboel. In veel rurale regio’s is het leven al decennia hetzelfde. Vrouwen kwamen er de afgelopen jaren óók nauwelijks buiten zonder man. Dat is de conservatieve lokale cultuur, niet noodzakelijk de wet van de taliban. In Kaboel is het anders. Daar heerst veel angst voor wat komen zal. Na 2001 zijn veel mensen er stukken progressiever geworden. De taliban beseffen zeer goed dat ze niet vanaf dag één allerlei conservatieve wetten kunnen opleggen aan de relatief liberale gemeenschap in de hoofdstad. Dat zou op verzet en geweld stoten. In die zin pakken de taliban het best slim aan: ze hebben geleerd uit de voorbije twintig jaar, dat merk je.
»In de steden lopen vrouwen nog altijd zonder volledige boerka op straat. Sommige mannen kozen voor de vlucht vooruit toen ze hoorden dat de taliban naderden en lieten hun baard alvast groeien: ‘De taliban zullen dat weer opleggen, zo krijgen we minder problemen.’ Maar momenteel is een baard niet verplicht. Er is ook nog geen wet dat vrouwen vergezeld van een man op straat moeten. Je hoort muziek en mensen gebruiken sociale media: dat was vroeger allemaal ondenkbaar. Of de situatie over een jaar of vijf nog dezelfde zal zijn, is onduidelijk, maar het ziet er niet naar uit dat die oude wetten meteen zullen terugkeren.
»Ook wij, internationale journalisten, mogen gewoon ons ding doen. Ik kreeg signalen dat we min of meer ongestoord zouden mogen voortwerken. Dat is één van de redenen waarom ik gebleven ben.
»Er is ook gewoonweg minder geweld in het land. Dat appreciëren veel Afghanen op het platteland, waar de oorlog veel harder woedde dan in de steden. Zij zijn blij dat ze weer hun velden kunnen bewerken zonder angst voor een bombardement. Het is geen toeval dat de taliban daar veel terrein wonnen tijdens de oorlog, ook psychologisch.»
HUMO Waar laat de machtsovername zich wel voelen?
HUYLEBROEK «In de maag. Veel internationale hulporganisaties trokken in augustus weg uit Afghanistan, waardoor veel sectoren nu ingestort zijn. Bovendien nam de Afghaanse munt een duik en raakte het land geïsoleerd. Er is voldoende voedsel, maar veel gezinnen moeten zwaar besparen. Kleine kinderen eten te weinig voedzame kost en verse groenten. Na enkele maanden worden de gevolgen duidelijk: Afghaanse kinderen raken ondervoed. In de ziekenhuizen liggen opvallend veel kinderen met gezondheidsproblemen. In Kaboel is de armoede op straat ook zichtbaar. De prijzen zijn omhooggeschoten en er staan limieten op hoeveel geld er uit de muur kan worden gehaald.
»Als reactie zijn er grote campagnes opgestart door het World Food Programme en het internationale Rode Kruis, maar we zitten nog ver van het niveau van hulp van de afgelopen jaren.»
HUMO De schoolvakantie begon deze maand in Afghanistan. De hamvraag wordt of meisjes vanaf de lente nog school zullen kunnen lopen. Hier en daar klinkt het idee om internationale hulp te koppelen aan de eis om meisjes onderwijs te laten volgen.
HUYLEBROEK «In sommige regio’s gaan meisjes intussen wel terug naar school. De taliban tonen dat ze bereid zijn om toegevingen te doen. Hoever ze zullen gaan, kan ik niet voorspellen. Dat zullen we vanaf volgend jaar zien.
»Het idee van voorwaardelijke hulp is niet nieuw. Geld komt nooit gratis. Maar het wordt volgens mij erg moeilijk om in Afghanistan veel gedaan te krijgen op het vlak van onderwijs. Het Westen heeft de voorbije twintig jaar heel wat geld en geweld gebruikt in de rest van de wereld, soms met averechtse effecten. Het wordt misschien tijd om lessen te trekken. Willen we dit land laten verkommeren omdat meisjes minder naar school mogen en er straks misschien geen muziek meer mag worden gespeeld? Of nemen we de ethische verantwoordelijkheid om geen miljoenen kinderen te laten sterven om onze eigen waarden op te leggen? Daar zullen politici wereldwijd op moeten antwoorden.»
HUMO Is het geweld nu echt voorbij? In de nazomer was al sprake van beginnend verzet tegen de taliban in de Pansjirvallei, geleid door vicepresident Amrullah Saleh.
HUYLEBROEK «Dat klopt, maar niet in de mate dat zulke milities een gevaar vormen voor de taliban. De grootste bedreiging op kortere termijn is misschien wel ISIS, dat weer oprukt in de regio. Er zijn berichten dat radicale talibanstrijders naar ISIS overstappen. Bovendien zouden voormalige leden van de Afghaanse overheid en inlichtingendienst nu onder de ISIS-vlag opereren. Er gebeuren uit die hoek dagelijks aanslagen op talibanpatrouilles.
»Afghanistan blijft een strategisch belangrijke plek in de wereldpolitiek. Het ligt op het kruispunt van Europa, India en Pakistan, China, Iran, Rusland, er is het verleden met de VS... Dat maakt het niet evident om er vrede tot stand te brengen en te bewaren. Maar paradoxaal genoeg kunnen de taliban, mits flexibel en slim beleid, wel voor relatieve rust zorgen. Ze kunnen overheidsfuncties aan andere etnische groepen en gemeenschappen geven. Het land zal dan arm zijn en veel mensen zullen de komende tijd honger lijden, maar die ingrepen kunnen tenminste het startschot zijn van een meer stabiele situatie voor de Afghanen, één zonder oorlog.»
HUMO Opvallend bij de opmars van de taliban was hoe snel militairen en politiemannen zich overgaven. Is dat het symbool van het falen van de Amerikaanse politiek?
HUYLEBROEK «Het is ook het symbool van het falen van de Afghaanse overheid. Zodra duidelijk werd dat de Afghaanse leiders, tot en met de president, gevlucht waren, vroegen soldaten en politiemannen zich af waarom ze nog zouden vechten. De leiders vulden de afgelopen jaren hun zakken terwijl gewone mensen en politiemannen honger leden.
»Maar het falen van de VS is evident. Washington herhaalde maandenlang dat de terugtrekking uit Afghanistan niet te vergelijken was met de dramatische evacuatie uit Saigon – denk aan het bekende beeld van het ambassadepersoneel dat met een helikopter van het dak geplukt wordt. Maar de beelden van de Afghanen die van opstijgende legervliegtuigen vallen, waren nog erger. De chaos was ongezien. Qua pr is dit een nachtmerrie geweest voor de VS.»
HUMO Maakte je tijdens die bewogen augustusdagen zelf een iconisch beeld?
HUYLEBROEK (lacht) «Ik vind het moeilijk om in die woorden over mijn eigen werk te spreken. Maar ik maakte tijdens de overname van de taliban in Kaboel wel een treffende foto, vind ik. Een talibanstrijder rijdt door de straten op een Amerikaanse humvee, een gepantserd militair voertuig. Hij kijkt recht in de lens. Het is alsof hij wil zeggen: ‘Hier zijn we. Alles wat Amerika probeerde, is nutteloos gebleken. Dit land is van ons.’»
