De antichrist van Silicon Valley: 'Het internet is niét de oplossing.'

Internetbedrijven als Amazon, Spotify en Uber nemen heelder beroepstakken hun inkomen af en maken alleen een select clubje van tech tycoons stinkend rijk. Ziedaar de rode draad doorheen 'The Internet is Not The Answer' van Andrew Keen, de luis in de pels van Silicon Valley.

Wie niet meteen door robots vervangen dreigt te worden, of geen muzikant, fotograaf, journalist of cineast is van wie de broodwinning verdwijnt door de moordende concurrentie van gratis ‘content’ op het net, werkt onbezoldigd voor die tech plutocraten, zelfs in zijn vrije tijd. We doen met z’n allen de waarde van Google, Facebook en consoorten stijgen door die platformen helemaal gratis en vrijwillig met informatie te vullen die ze nog interessanter maakt voor adverteerders.

'Facebook is het minst transparante bedrijf dat er bestaat. Ze spelen een vervelend kat-en-muisspel als het over privacy gaat en niemand weet wat ze met onze data doen'

Nog een Keen-observatie: we wanen ons sterren met onze selfies op Instagram, terwijl we er – anders dan échte celebrity’s, die zulke platformen gebruiken voor hun pr – niks aan verdienen: alleen de bedenkers van Instagram en co. worden er rijk van. Of ook: dat het Web 2.0 allerminst voor de democratische, bevrijdende sharing economy heeft gezorgd die ons ooit werd voorgespiegeld door internetgoeroes, maar net grotere economische ongelijkheid heeft teweeggebracht. En dat het aan de overheid is om strikte regels op te leggen aan bedrijven als, bijvoorbeeld, Uber. Zijn kruistocht leverde de Brit – die al jaren in de VS woont – de bijnaam The Antichrist of Silicon Valley op.

De cirkel

London, Leicester Square, veel te vroeg in de ochtend. Er is geen drone te bespeuren in de lucht boven Wardour Street, maar wél angstaanjagend grote, zwevende M&M’s. De reusachtige ballonnen hangen aan de gevel van M&M’s World en het is in het hotel naast die snoepwinkel dat ik een afspraak heb met Andrew Keen. Alleen tijdens zijn – gelukkig uitgebreide – ontbijt heeft hij tijd voor me. Keen heeft net een radiointerview gegeven en gaat straks in debat met Pippa Malmgren, voorvechtster van 3D-printing en de maker movement, die stelt dat makers – en iederéén kan tegenwoordig een maker zijn – zullen bepalen hoe de wereld eruitziet. Keen is vanzelfsprekend tégen.

HUMO Muzikanten, fotografen, journalisten: het zijn maar een paar beroepen die hun inkomsten zagen dalen of verdwijnen door de concurrentie van gratis ‘content’ op het internet. Achteraf denk je: waarom hebben die creatievelingen ooit naïef geloofd dat de technologie hen zou ontvoogden in plaats van beroven?

Andrew Keen «De verleiding. Mijn eerste boek, ‘The Cult of the Amateur’ (een pleidooi tegen de blogcultuur, red.) had eerst ‘The Seduction’ als titel. Het idee van verleiding heeft me altijd gefascineerd – privé en beroepsmatig. Dat we steeds opnieuw verleid en verliefd kunnen worden, maakt ons menselijk, en we zijn nu eenmaal altijd verliefd geweest op het idee van ‘de toekomst’. Vooral in Silicon Valley heeft men van die toekomst een glossy concept gemaakt: ‘Zodra we dat punt bereikt hebben, zullen we allemaal gelukkig zijn.’

»Helaas. Sure, als je de oprichter van Spotify bent, dan stroomt het geld binnen. Maar muzikanten verdienen er niks aan. En het probleem is dat we daar pas achter komen als het te laat is.»

HUMO Ik zag op je website dat je deze week bent uitgenodigd om bij Google over je boek te gaan praten. Google en jij zijn on speaking terms?

Keen «De pr-agent van Google Europa is de gewezen BBC-journalist Peter Barron. Ik zou niet zeggen dat hij een vriend is, maar hij bejegent me vriendelijk. Google staat open voor kritiek, verrassend genoeg. Volgens mij omdat ze zo almachtig zijn.

»Twitter respecteer ik nog het meest: van alle bedrijven zijn ze het meest ethisch, of ze doen toch hun best. Google is de grootste en de gevaarlijkste speler, vooral door hun investeringen in artificiële intelligentie en door de manier waarop ze erin geslaagd zijn om alle hersenen ter wereld te monopoliseren. Google ís het bedrijf ‘The Circle’ in het gelijknamige boek van Dave Eggers – dat ik beschouw als de fictieversie van wat ik schrijf. Ik moet zeggen: ik bewonder het dat ze zo moedig zijn me uit te nodigen.»

HUMO Facebook nodigt je niet uit voor zo’n gesprek?

Keen «Nee, Facebook heeft véél langere tenen. En zit op ethisch vlak in veel troebeler water. Maar volgens mij zijn ze ook minder gevaarlijk, minder belangrijk. Ik weet niet zeker of Facebook zal overleven.»

HUMO In 2008 noemde je Facebook zelfs ‘overgewaardeerd’. Intussen is het wél het vierde grootste internetbedrijf, na Amazon, Google en eBay.

Keen «Ik had het bij het verkeerde eind. Ze hebben een slimme strategische shift doorgevoerd: van een socialenetwerksite naar iets anders. Ze zijn erg sterk in mobile en zijn het platform geworden waarop mensen informatie uitwisselen. Veel mensen beschouwen Facebook intussen als ‘het internet’.

»Ik heb trouwens nog verkeerde voorspellingen gedaan: vandaar dat ik ze nu vermijd. Maar ik ben dus nog altijd niet overtuigd van Facebook. Dat bedrijf heeft geen respect voor ons. Ze spelen een eindeloos, vervelend kat-en-muisspel als het over privacy gaat en niemand weet wat ze precies met onze data doen. Facebook heeft de mond vol van verantwoordelijkheid en transparantie: wel, het is het minst transparante bedrijf dat er bestaat.»

undefined

'We moeten inzien dat Amazon eignelijk te mooi is om waar te zijn. Prachtige service. Lage prijzen. Maar denk aan de werkomstandigheden en Bezos' houding tegenover arbeid.'

HUMO Bart Tommelein, onze staatssecretaris voor Privacy, wil Facebook via overleg dwingen zich aan de Europese privacywetgeving te houden, wat de socialenetwerksite volgens een recente studie van de KU Leuven en de VUB niet doet. Tommelein dreigt zelfs met een proces tegen Facebook. Heeft dat zin?

Keen «Het is interessant dat Europa, dat niet veel innovatie heeft geleverd op vlak van business, weleens de innovatie zou kunnen leveren op politiek vlak. En de toekomst van veel van deze bedrijven zal afhangen van die politieke perspectieven. We moeten het dus zeker niet ontmoedigen dat een regering hen aanpakt. Wie moet ons anders beschermen? Sommigen zullen zeggen: de markt. Maar ik niet. Regulation door regeringen is niet de enige oplossing, maar het is een deel van de oplossing. In Europa is die boodschap vrij populair, maar in de VS – waar een historische antipathie tegenover de regering heerst – houden ze er niet van. Zeker aan de westkust ziet men de regering als het grote probleem. Die visie maakt deel uit van de libertaire ideologie die véél van de architecten van het internet bindt. Peter Thiel (de gewezen CEO van PayPal en medestichter van big-databedrijf Palantir, red.) is het schoolvoorbeeld.

»Ik ben een marktsocialist. Politiek links, maar ik geloof in de markt, in een kapitalisme dat geregulariseerd wordt. Wat we nu zien in de digitale ruimte, is een bijzonder virulent voorbeeld van ongereguleerd kapitalisme. Zie: Uber. De industrialisatie en het ongereguleerde kapitalisme in de vroege 19de eeuw bracht wantoestanden als kinderarbeid en milieuvervuiling mee. Pas na een strijd van vijftig tot honderd jaar is het in orde gekomen met de werkomstandigheden en de verantwoordelijkheid van ondernemers. En het gaat nu wéér tijd kosten om de zaken te regelen – there’s no quick fix. We beleven een periode van onvoorstelbare verandering en disruption – en we zitten nog maar in de beginfase ervan.»

Vriend vs. vijand

HUMO Van Uber gesproken... Heb je al gehoord van UberEats?

Keen «Nee (lacht). Gratis eten?»

HUMO Omdat de taxi-app niet welkom was in Barcelona, hebben ze daar UberEats gelanceerd: de Uber-chauffeurs brengen je warme maaltijd binnen de tien minuten aan huis.

Keen «Uber is héél goed in marketing. Zo hebben ze recent hun prijzen laten zakken in de Bay Area rond San Francisco. Je kunt daar overal naartoe voor een habbekrats. Wat betekent dat we (Keen woont in de Bay Area, red.) allemaal meer gebruik zullen maken van het bedrijf.

»Uber aast op een wereldwijd transportmonopolie. En ik vertrouw het bedrijf niet: we hebben er geen idee van hoe ze zich zullen gedragen zodra ze in al die markten binnengeraakt zijn. Want het is echt een bedrijf dat diepe, diepe ethische problemen stelt. Zelfs een hardcore libertair als Peter Thiel heeft Uber ‘ethically challenged’ genoemd. Mijn advies aan Europese regeringen is: vertrouw Uber voor geen haar. Maar: ban het bedrijf ook niet.»

HUMO De Brusselse regering lijkt in ieder geval van plan om een kader te creëren waarin Uber een kans krijgt.

Keen «Je móét met Uber praten, anders profiteert dat bedrijf nog meer van z’n coole outlawstatus. Uber is ook niet slecht op zich. Ik heb al genoeg gereisd om te weten in wat voor gore taxi’s je kunt terechtkomen, bestuurd door lompe, vaak ook oneerlijke taxichauffeurs. Het oude model is allesbehalve perfect. Maar de oplossing is niet: dat oude model compleet verwoesten en vervangen door een monopolie. Ik zeg niet dat er geen problemen zijn met traditionele taxichauffeurs, ik zeg niet dat Uber een slecht platform is als je deeltijds als chauffeur wilt werken, maar er moeten regels uitgewerkt worden met betrekking tot de betrouwbaarheid van hun chauffeurs en de prijszetting. Het móét gewoonweg onder dezelfde voorwaarden werken als het oude systeem. Net zoals mensen die hun huizen verhuren via Airbnb belastingen moeten betalen op hun inkomsten. Ga dus met Uber praten. Maar controleer je zakken als je met hen aan tafel bent gaat zitten, want het zijn zakkenrollers.»

HUMO Tijd voor tech talk. Google investeerde in Uber, maar werkt tegelijkertijd aan een zelfrijdende auto. Mag Uber al vrezen dat het binnenkort weggeconcurreerd wordt door zelfrijdende taxi’s?

Keen «Toen ik mijn boek schreef, was de relatie tussen Google en Uber duidelijk. Google had een kwart miljard dollar in het bedrijf geïnvesteerd, hun grootste investering ooit, en het zag ernaar uit dat Google Uber zou kopen. Maar nu Uber meer waarde heeft, zien ze Google niet meer als een vriend, maar als wat ze in Silicon Valley een ‘frenemy’ noemen: een vijand die je beter te vriend houdt. Ze zien Google Cars als een potentiële dreiging, en vice versa. Want doordat Uber nu op 40 miljard dollar gewaardeerd wordt, denkt Google: ‘Ja, dat kunnen we zelf ook. Waarom geen concurrent creëren?’

»Eén ding is zeker: de relatie tussen Google en Uber is zeer complex. En interessant, want ze toont hoe ongelofelijk dynamisch heel deze economie is en hoe alles kan veranderen in een tijdspanne van zes maanden. De waarde van een bedrijf kan van nul naar tientallen miljarden dollars gaan. Maar tegelijk is die nieuwe business enorm kwetsbaar: bedrijven kunnen even snel van het toneel verdwijnen als ze zijn verschenen. Wat is de levensvatbaarheid op lange termijn van een economie met bedrijven als Uber?»

undefined

'Mijn advies ana Europese regeringen is: vertrouw Uber voor geen haar.'

HUMO Je noemde daarnet even Airbnb: snap je dat mensen dergelijke accomodatie aantrekkelijk vinden? Het is goedkoper en het lijkt ook ‘echter’ dan hotels. Even hip als couchsurfen, maar dan betalend.

Keen «Akkoord. Maar de mensen die verhuren, moeten belastingen leren betalen. Weer: ik heb in genoeg slechte, dure hotels gezeten om te weten dat die economie ook niet ideaal is. Maar als ik hier in dit hotel slaap, heb ik geen zorgen: er is een brandalarm, en als de kraan kapot is, sturen ze een loodgieter. Die garanties heb je niet met Airbnb. Mijn grote kritiek op al die dingen – Airbnb, Uber en TaskRabbit, een platform waarop mensen arbeid aanbieden – is dat het een nieuw economisch systeem heeft doen ontstaan: ‘the gig economy’, voor wat econoom Guy Standing het ‘precariaat’ heeft genoemd. Het precaire proletariaat is die nieuwe, kwetsbare klasse van mensen die van gig naar gig, van tijdelijk baantje naar tijdelijk baantje sukkelen, en geen enkele jobzekerheid hebben. Mensen rijden met auto’s via Uber, gaan schoonmaken via TaskRabbit en verhuren hun huis via Airbnb: dat vervangt de traditionele economie, maar het is een veel verontrustender systeem. In de oude wereld had je met wat geluk een job voor je hele leven: in de fabriek, bij een krant. Nu ben je vandaag chauffeur en ga je morgen voor 5 dollar per uur in de rij staan om een nieuwe iPhone voor mij te kopen. Waar zit de waarde, de winst? Bij de eigenaars van TaskRabbit, Uber en Airbnb. Dáárom hebben die bedrijven zo’n waanzinnige waarderingen. Naïevelingen zeggen: ‘Het is democratiserend. Nu kan iedereen met een taxi rijden en z’n huis verhuren.’ Maar de realiteit is dat al de winst, al de waarde naar de eigenaars van die platformen gaat. Ze hypnotiseren ons met termen als ‘democratisering’ en vullen ondertussen hun zakken.»

HUMO En ze pochen ook nog eens met hun ‘mislukkingen’. Eén van de meest markante hoofdstukken in je boek is gewijd aan FailCon, een event in Silicon Valley waar succesvolle internetondernemers over hun eerdere ‘mislukkingen’ – daar worden ze hip ‘epic fails’ genoemd – vertellen. Uber-CEO Travis Kalanick werd er als een ‘bad ass’ bejubeld om zijn ‘falen’: een schadeclaim van 250 miljard dollar die hij opliep met zijn bedrijfje Scour, een filesharingplatform à la Napster. Piraterij dus.

Keen «Ik wil je niet lastigvallen met slechte Belgenmoppen, maar de reden dat België niet trots is op zijn falen als land, is omdat het een écht falen betreft. Snap je? Silicon Valley viert ‘mislukkingen’ die ze daar eigenlijk niet als mislukkingen zien. Het is pure zelfpromotie en fantasie van mensen die zich goed willen voelen en beslist hebben dat het cool is om zogezegd een failure te zijn. Maar er is ook iets échts aan, iets dat verder gaat dan satire, want het is natuurlijk makkelijk om de draak te steken met die glorificatie van het falen. In deze nieuwe, bikkelharde economie moeten we leren omgaan met onze mislukkingen: 99 procent van de mensen zal écht te maken krijgen met falen, omdat hun start-ups mislukken, omdat ze geen volgers hebben op Twitter, omdat ze zichzelf niet konden heruitvinden als brand – want mensen zijn nu merken. Voor hen die écht gefaald hebben, is zo’n mislukking pijnlijk.»

HUMO Je oorspronkelijke titel voor ‘The Internet Is Not the Answer’ was ‘Epic Fail’.

Keen «Ja, maar de uitgeverij liet die titel uiteindelijk vallen. Intussen wacht ik op de eerste criticus die mijn boek neersabelt als een epic fail (lacht).»

Doe de drone

HUMO Je gelooft echt dat we hier binnenkort een lucht vol drones zullen zien, met Amazon-pakketjes?

Keen «Wel, Jeff Bezos gelooft dat. Bezos is op dit moment volop aan het investeren in die economie, net als Google. Maar er zijn natuurlijk gigantische praktische problemen mee gemoeid. Je kunt niet gewoon drones in de straten heen en weer laten vliegen. Wie garandeert dat ze niet tegen elkaar botsen? Of voorbijgangers omvervliegen? Dat gezegd zijnde: denk aan alle koeriers die hun werk zullen verliezen. Er zullen vast ook nieuwe jobs gecreëerd worden door het gebruik van drones, maar lang niet zo veel.»

HUMO Ik heb je boek twee keer gekocht: één keer op Amazon, één keer hier in Londen bij Waterstones. Dat laatste was niet uit wroeging: ik weet hoe bar de werkomstandigheden bij Amazon zijn, maar hun levering had gewoon te lang op zich laten wachten.

Keen «Amazon is als porno: we gebruiken het allemaal – ook ik – maar we geven het niet graag toe. We moeten echter inzien dat Amazon eigenlijk te mooi is om waar te zijn. Prachtige service. Lage prijzen. Maar denk aan de werkomstandigheden en Jeff Bezos’ houding tegenover arbeid. En aan het feit dat de helft van de onafhankelijke boekenwinkels door hen is verdwenen.»

HUMO Je maakt brandhout van Bezos in je boek. Het lijkt me geen goed idee om jullie samen in een kamer te zetten. Of net wel.

Keen «Het is al gebeurd, hoor. Toen ik mijn eerste boek ‘The Cult of the Amateur’ uit had, gaf ik een speech in Los Angeles. Ik stond in het mannentoilet en hoorde ineens: ‘Aaaah, the cult of the amateur!’ Het was Bezos. Hij had m’n speech gehoord en we hebben een interessant gesprek gehad. Ik vertelde hem over m’n start-up (Keen startte midden jaren 90 audiocafé.com op, een site die informatie over muziek en hifi-apparatuur bundelde, maar het bedrijf ging failliet in 2000, red.), die overkop is gegaan door de komst van Amazon. Want net op het moment dat mijn bedrijfje audio equipment zou gaan verkopen, zette Amazon z’n electronic store open.

»Ondanks alles heb ik ook bewondering voor Jeff Bezos. Zijn politiek staat me niet aan, maar hij is welbespraakt en veel meer volwassen, veel meer mensch dan Mark Zuckerberg. Die is autistisch en asociaal. Travis Kalanick van Uber is dan weer ronduit onguur. Maar op een bepaalde manier zijn ze allemaal evenzeer de gevangene van historische krachten als wijzelf.»

Geen blote borsten

HUMO Niemand kan ontkennen dat er online een perfect klimaat is gecreëerd voor samenzweringstheorieën en paranoia. En nu ook voor extremistische propaganda.

Keen «Hier in Engeland is Jihadi John het onderwerp van debat. Dat was, zo blijkt nu, een serieuze student uit Noord-Londen. En veel van die IS-rekruten zijn slimme mensen. Gewelddadige fanatici gebruiken het internet als een rekruteringstool om hun gestoorde, racistische boodschap te verspreiden, en het is duidelijk dat die boodschap gehoor vindt. Vorig jaar in juli, ten tijde van de oorlog tussen Israël en Hamas, werden er aan beide kanten teams van experts ingehuurd om via sociale media hun eigen, gekleurde versie van de waarheid de wereld rond te sturen. Tieners zijn daar extreem vatbaar voor. En ik vrees dat het alleen maar erger zal worden. Want nu is het nog the advanced industrial world die op het internet zit, mensen die voor het overgrote deel redelijk onderwijs hebben genoten. De volgende 2 à 3 miljard mensen die online zullen gaan – en dat zal sneller gebeuren dan je denkt, vooral door smartphones – zijn mensen die dat onderwijs niet genoten hebben. Dus die zullen nog kwetsbaarder zijn voor propaganda en samenzweringstheorieën.»

HUMO Waarom heb ik beelden van een brandende man gezien op Facebook?

Keen «Er is de free speech-lobby in de VS, die blijkbaar geen probleem heeft met dat soort stuff. En Facebook heeft geen redacteurs in dienst: goed voor de winst, en ze hoeven geen verantwoordelijkheid te dragen voor wat er op hun site staat.»

HUMO Waarom doet Facebook dan wél zijn best om blote borsten te censureren?

Keen «Als pr-stunt, en omdat blote borsten niet in het businessmodel van Facebook passen. Ze doen er alles aan om geen pornografieplatform te worden. Want dat zou ouders en leraars boos maken.

»(Op dreef) Weet je nog hoe iedereen tijdens de Arabische Lente zei dat onlineplatforms een middel tot democratisering waren? In Libië heeft Twitter misschien geholpen om Kadhafi af te zetten, maar nu daar de complete anarchie heerst, wordt datzelfde medium gebruikt om eisen voor losgeld te publiceren. Dat is natuurlijk niet de schuld van Twitter of Facebook, maar het bewijst wel dat mensen die bleven beweren dat sociale media de inwoners van Libië, Egypte, Irak of Syrië zouden bevrijden, het bij het verkeerde eind hadden.»

HUMO Is het ook een samenzweringstheorie om te veronderstellen dat Facebook weinig doet om die propagandavideo’s te bannen, omdat ze weten dat ze het verkeer op hun platform verhogen?

Keen «Van alle bedrijven is Facebook op ethisch vlak het meest verontrustende, maar zelfs van hen verwacht ik een element van morele verantwoordelijkheid. Ik denk dus niet dat ze van zoiets zouden willen profiteren. Maar als je dan plots rond één van die video’s een advertentie ziet voor een luchtvaartmaatschappij of een kledingketen waar je al klant bent geweest, dan komt dat wel heel absurd over.

»Twitter staat wat mij betreft al helemaal boven alle verdenking: dat wordt gerund door mensen die het goed willen doen.»

HUMO Ik citeer even uit een gelekte bedrijfsmemo van Dick Costolo van Twitter: ‘We suck at dealing with trolls and abuse.’ Vrij vertaald: de CEO zit ermee dat seksisme en racisme welig tieren op zijn platform.

Keen «Twitter is – meer dan Facebook – kwetsbaar voor die andere ‘culturele’ kracht: eindeloze pub rants tegen mensen. Reputaties worden er verwoest. De intolerantie wordt alsmaar groter en het internet is daar het platform van. Het internet kan daar niets aan doen, want wij zijn het internet. We kunnen niet verwachten dat technologie betere mensen van ons maakt. De ingenieurs van Silicon Valley denken dat ze álles kunnen verbeteren, but you can’t re-engineer people.»

HUMO Je boek is een aanklacht tegen ongelijkheid. Dat was de Occupy-beweging ook, en die is intrinsiek verweven met het internet. Ik zeg het maar omdat ik je ook iets positiefs over het internet wil laten zeggen.

Keen «Ik had sympathie voor Occupy. Die beweging illustreerde de beste én de slechtste aspecten van de internetcultuur. Het web bood een mediaplatform aan een undergroundbeweging die anders onzichtbaar zou zijn gebleven, máár: de individuele zelfexpressie heerste, en er was geen coherente politieke ideologie. Occupy was verontrustend efemeer, en op die manier ook een weerspiegeling van het trending karakter van deze tijd. Wat ons vandaag obsessief bezighoudt, zijn we morgen alweer vergeten.»

HUMO Het is de grote paradox: het internet onthoudt alles over ons, maar wij vergeten sneller dan ooit.

Keen «Die grote ironie is het hart van onze nieuwe wereld. Het internet kan niet vergeten én het heeft een culturele amnesie gecreëerd. We moeten het internet dwingen om te vergeten. Europa probeert dat nu, met het zogeheten recht om vergeten te worden.

»Ik denk dat alleen een romanschrijver de complexiteit van de paradox zal kunnen vatten. Ik wacht op iets in de trant van Milan Kundera. Dave Eggers heeft in ieder geval de voorzet gegeven met ‘The Circle’.»

HUMO Je waagt je er niet meer zo graag aan, maar heb je toch een paar voorspellingen?

Keen «Ik denk niet dat er zoals in de late jaren 90 een dotcomcrisis zit aan te komen, maar ik voorspel dat er snel een correctie komt. De SnapChats van deze wereld zijn gewoon overgewaardeed (in 2013 sloeg SnapChat een bod van 3 miljard dollar van Facebook af; nu is het 10 miljard dollar waard, red.). Die bubble moet uiteindelijk barsten.

»Maar ik voorspel vooral een ramp met data. We hebben Snowden en het NSA-schandaal gehad, maar zelfs dát heeft de mensen nog niet volledig wakker geschud. We moeten op dat vlak nog een Tsjernobyl meemaken: een gigantisch lek dat íéders geheimen publiek maakt.»

HUMO Je hebt evenveel kritiek als bewondering voor Jeff Bezos. Krijg je weleens de kritiek dat je een jaloerse, mislukte internetondernemer bent?

Keen «Ja. Maar ik ben niet bitter. Ik weet hoe écht falen aanvoelt: dat was toen ik naar de bankautomaat ging en er geen geld meer uitkwam, en ik naar huis moest, naar mijn vrouw en mijn kind. Er kwam zelfs een echtscheiding van. Toen ben ik tot het besef gekomen dat ik geen goeie entrepreneur ben. Ik ben geen goeie leider, en ook geen goeie volger: zo iemand schrijft beter boeken.»

HUMO Zal ik me omscholen tot kapster? Dat lijkt me een beroep dat nooit bedreigd zal worden door het internet of robots.

Keen «Ja. Dat is een goeie. Tuinieren ook. Koken. Loodgieten. Maar kapster: dan kun je met mensen praten, zoals een journalist, maar je hoeft erna niks meer uit te tikken.»