De daddy issues van Poetin: ‘Hij was ervan overtuigd dat zijn vader niet van hem hield’

Acht jaar lang genoot de gepensioneerde BBC-journalist Philip Short (77) het twijfelachtige genoegen in het hoofd van Vladimir Poetin te wonen. Het leverde behalve een vuistdik boek ook enkele griezelige inzichten op: Short noemt de Russische president een gokker die kickt op risico’s en die neiging steeds minder onder controle weet te houden, wat zijn dreigen met kernwapens wel erg precair maakt. Voor een beter begrip van de drijfveren van de man die de oorlog weer naar Europa bracht, helpt een inkijkje in zijn jeugd: ‘Tijdens straatgevechten raakte de jonge Vladimir in trance: schoppen, bijten, krabben’

PHILIP SHORT «Als kind raakte Vladimir Poetin in zijn geboortestad Sint-Petersburg vaak verwikkeld in straatgevechten. Poetin zag er als schriele tiener totaal ongevaarlijk uit. Maar zijn vrienden van toen vertellen dat hij zich tijdens zo’n straatgevecht als een dolgedraaide woesteling gedroeg. Het maakte niet uit of zijn tegenstrever groter, sterker of ouder was. Als hij zich door iemand beledigd voelde, viel hij meteen aan. Hij raakte in een trance en schopte, beet en krabde. De Russische journalist Oleg Blotsky sprak niet lang nadat Poetin aan de macht was gekomen met jongens uit zijn klas. Viktor Borisenko zat vier jaar lang op de schoolbank naast Poetin en werd zijn beste vriend. Hij vertelde: ‘Vladimir leek geen innerlijk instinct voor zelfbehoud te hebben. Hij raakte in een razernij en vocht tot het einde.’ Die attitude om aan te vallen en tot het bittere einde te gaan, zit in zijn karakter.»

HUMO Is hij een psychopaat?

SHORT «Als je de psyche van Vladimir Poetin wilt doorgronden, is het interessant om zijn vader onder de loep te nemen. Vladimir senior was een overtuigd communist tot de dag dat hij stierf in 1999. Hij was een binnenvetter die sociaal contact meed, ging nooit naar oudercontacten en was in gesprekken met leerkrachten zichtbaar niet op zijn gemak. Hij toonde ook nooit zijn gevoelens. Zoon Vladimir erfde veel van de karaktertrekken van vader Vladimir. Ook hij verbergt zijn gevoelens, kropt alles op en doet graag geheimzinnig. En net als bij zijn vader komen die opgekropte emoties af en toe tot een uitbarsting.

»Bij president Poetin borrelen ze naar de oppervlakte als iets hem diep persoonlijk raakt. Zoals toen in de winter van 1994 de eerste lijkzakken van het front uit Tsjetsjenië op de luchthaven van Sint-Petersburg landden. Vladimir Poetin was als adjunct van de burgemeester verantwoordelijk voor veiligheidszaken en stond op het tarmac toen de lijkzakken uit de romp van het vliegtuig werden gehaald. De Duitse consul Eberhard von Puttkamer was daar toevallig ook en zag hoe Poetin zijn tranen stond te verbijten.

»In zijn eerste jaar rechten aan de universiteit raakte hij goed bevriend met een Oekraïense studiegenoot, Vladimir Sjerjomoesjkin. Poetin moedigde hem aan om net als hij judoka te worden. In maart 1973 brak Sjerjomoesjkin tijdens een wedstrijd zijn ruggengraat, en hij overleed. Viktor Borisenko beschreef hoe Poetin tijdens de begrafenis naast Sjerjomoesjkins kist stond: ‘Koud en afstandelijk. Als een standbeeld. Geen spier in zijn aangezicht die vertrok.’»

HUMO Net zoals wij hem kennen.

SHORT «Precies. Maar later op het kerkhof brak hij, toen iedereen weg was en hij samen met een andere boezemvriend, Kolja Alechov, de kist naar beneden zag zakken. Volgens Alechov weende Poetin tranen met tuiten en kregen ze hem niet gekalmeerd.»

HUMO Het beeld dat velen van Vladimir Poetin hebben, een emotieloze koele kikker, klopt dus niet?

SHORT «Nee. Hij heeft gevoelens, alleen verbergt hij die 99 procent van de tijd. Hij vertelde ooit dat hij opkomende kwaadheid tijdens een gesprek altijd probeert te onderdrukken: ‘Kwaad worden is een teken van zwakheid.’ Ik vind dat heel interessant, want in feite zegt hij: ‘Ik moet mijn emoties angstvallig onder controle houden, anders ben ik een zwakkeling.’»

HUMO Werd hij als kind graag gezien door zijn ouders?

SHORT «Ja, al was hij er lang van overtuigd dat zijn vader niet van hem hield. Zijn moeder Maria Sjelomova waakte over hem als een moederkloek. Eigenlijk was hij een verwend nest. Zijn ouders kregen hem toen ze de 40 al gepasseerd waren. Ze hadden eerder twee zoontjes verloren: Albert aan kinkhoest en Viktor aan difterie.

»Hij groeide op in het centrum van Leningrad, in een appartement aan de Baskovlaan. In de jaren 50 was dat een behoorlijk ruige buurt. Veel leeftijdsgenoten kwamen in de criminaliteit terecht. Zelf beweert hij dat hij gered is door judo en sambo, een Russische vechtsport. Maar niet alles wat hij over zichzelf vertelt, is waar. Als opgroeiende jongere in de Sovjet-Unie worstelde hij lang met zijn persoonlijkheid. De eerste jaren in het middelbaar was hij een pain in the ass. Hij kon geen twee seconden stilzitten, de lessen interesseerden hem geen zier en hij haalde amper punten. Hij maakte het nooit zo bont dat hij van school gestuurd werd, maar hij toonde geen enkele ambitie. Omdat hij zo slecht presteerde, mocht hij eerst geen lid worden van de leninistische jeugdbeweging Jonge Pioniers. Drie jaar na elkaar werd zijn lidmaatschap vanwege zijn wangedrag afgewezen. Tot hij in de ban raakte van Vera Goerevitsj, zijn lerares Duits. Vera was een harde tante die nog samengewerkt had met de politie om jonge delinquenten in het gareel te houden. Ze nam hem bij de hand en werd zijn mentor. Hij stortte zich op judo.

»Hij werd aan de universiteit niet om zijn intellectuele capaciteiten toegelaten, maar omdat hij nationaal judokampioen was. De sovjetuniversiteiten hechtten veel belang aan sport. Zelf beweert Poetin dat hij vanwege zijn ‘uitstekende intellect’ verder mocht studeren: een leugen.

»Hij wilde spion worden, want als je bij de KGB aan de slag ging, trad je toe tot een bevoorrechte elite. De kans was dan groot dat je naar het buitenland kon reizen.»

HUMO Wie bij de KGB werkte, kreeg ook macht?

SHORT «Die aantrekkingskracht van de macht mogen we inderdaad niet onderschatten. Als KGB-agent kreeg je privileges en stond je mijlenver boven de gewone sovjetburger. De geheime dienst was bedreven in repressie en het onder de knoet houden van mensen, dat wist iedereen. Toch stond de KGB voor Poetin en veel van zijn leeftijdsgenoten óók synoniem voor een razend interessante carrière. Wie voor de KGB werkte, had toegang tot informatie die voor doorsnee Russen verboden was.

»Poetins KGB-carrière startte in mineur, hij werd behandeld als loopjongen en kreeg de saaiste kantoorjobs. Na een tijd kwam hij op het Vijfde Directoraat terecht, een dienst die in 1967 door KGB-baas Joeri Andropov werd opgericht om dissidenten in de gaten te houden. Halverwege 1979 verhuisde hij naar het Eerste Departement in Leningrad, waar hij de dissidenten inruilde voor vreemdelingen. Daar voelde hij zich al iets meer ‘spion’, al leefden er in die tijd bijzonder weinig vreemdelingen in de stad. Hij hoopte op een post ergens in West-Europa, maar werd met zijn vrouw Ljoedmila en pasgeboren dochter Masja naar Dresden gestuurd, in de DDR.»

HUMO Terwijl zijn droom was om op James Bond-achtige wijze in het Westen te gaan spioneren?

SHORT «Jawel. Later snoefde hij ook dat hij James Bond in Dresden was, wat compleet van de pot gerukt is. Hij vindt het fijn om beelden van zichzelf de wereld in te sturen die blijven nazinderen. Hij verzon een hele rist broodjeaapverhalen over zijn schitterende spionnencarrière in Dresden, terwijl hij er amper een poot uitstak. Hij stopte met judo, goot zich vol bier en werd moddervet.

»Zijn vrouw was zwanger van hun tweede kind en reisde terug naar Leningrad. Poetin begon een korte affaire met de dochter van een officier van de Stasi, de Oost-Duitse geheime dienst. Wat voor een spion een enorme stommiteit was, want zo maakte hij zich chanteerbaar. Vladimir Poetin is meestal uiterst voorzichtig, omdat hij wéét dat hij zich makkelijk laat verleiden tot het nemen van risico’s. Hij probeert die neiging heel hard onder controle te houden. In Dresden mislukte dat toen hij kennismaakte met de 26-jarige Doris Beissig (lacht).»

HUMO Wanneer is de geheim agent politicus geworden?

SHORT «Die overgang is in nevelen gehuld. Het blijft onduidelijk of hij de KGB ooit écht heeft ingeruild voor de politiek. Kort voor de ineenstorting van de Sovjet-Unie eind 1991 was Poetin aan de slag gegaan bij de opkomende politicus en professor in de rechten Anatoli Sobtsjak. Ze kenden elkaar goed: Poetin had bij Sobtsjak gestudeerd. Toen de professor in 1991 werd verkozen tot burgemeester van Sint-Petersburg, toen nog Leningrad, stelde hij Poetin aan als zijn adjunct.»

HUMO Het vermoeden is dat Poetin in opdracht van de KGB later de macht in Rusland overnam?

SHORT «In november 1991 bood Poetin een lokale krant een interview aan, terwijl hij in de jaren daarvoor amper een woord met journalisten had gewisseld. Hij vertelde in detail hoe hij in juni van dat jaar ontslag had genomen als luitenant-kolonel bij de KGB. De journalist vroeg Poetin waarom hij per se geïnterviewd wilde worden. ‘Ik wil duidelijkheid verschaffen,’ antwoordde hij, ‘want sommige gemeenteraadsleden proberen me te chanteren omdat ik bij de KGB ben geweest.’ Sommigen namen het Sobtsjak inderdaad kwalijk dat hij een KGB-officier bij het stadsbestuur had binnengeloodst: ‘Het was alsof ik een varkenssnuit droeg op een tuinfeest,’ klaagde Poetin. Alleen was hij niet de enige ex-KGB’er in dienst bij Sobtsjak én maakte hij zelf geen geheim van zijn verleden. Waarom zou hij dan te chanteren geweest zijn?»

HUMO Omdat hij nooit echt afscheid van de KGB had genomen?

SHORT «Precies. Chantage was enkel mogelijk als hij niet helemaal de waarheid had verteld. Als hij zich bijvoorbeeld in opdracht van de KGB bij Sobtsjak in de kijker had gewerkt en zich had laten rekruteren. Als hij met andere woorden een stoekatsj was, een KGB-informant.

»Zijn huidige rechterhand Nikolaj Patroesjev heeft ook een verleden in de KGB van Leningrad. Toen Boris Jeltsin Poetin in 1999 tot premier benoemde, werd Patroesjev baas van de FSB, de opvolger van de KGB.»

HUMO Die FSB zou achter de aanslag op de dochter van Poetins huisfilosoof Aleksandr Doegin in augustus van dit jaar zitten. Een false flag-operatie?

SHORT «De aanslag op Daria Doegina zou inderdaad aangestuurd kunnen zijn door extreemrechtse nationalisten binnen de FSB, om daarna de schuld in de schoenen van Oekraïne te schuiven. Maar ik geloof nooit dat ze uit de weg is geruimd door figuren uit Poetins rechtstreekse entourage.

»Wat niet wil zeggen dat Vladimir Poetin geen huurmoordenaars inzet. De vergiftiging van de voormalige FSB-spion Aleksandr Litvinenko in 2006 in Londen was een rechtstreekse opdracht van hem. Net als de gifaanslag die Aleksej Navalny overleefde. De mislukte aanslag op Sergej Skripal, eveneens een ex-geheim agent, werd wellicht ook door de president bevolen.»

HUMO En de moord op de liberale oppositieleider Boris Nemtsov in 2015, vlak bij het Kremlin?

SHORT «Ik zie geen reden waarom Poetin zijn politieke rivaal zou hebben laten omleggen. De daders stammen uit de kringen rond de Tsjetsjeense leider Ramzan Kadyrov. Hoofdverdachte Zaoer Dadajev was officier bij Kadyrovs veiligheidsdienst. De Tsjetsjeense dictator haatte Nemtsov met hart en ziel, en ik vermoed dat hij de opdracht gaf om zo zijn ‘goede vriend’ Vladimir Poetin gunstig te stemmen, net als bij de aanslag op journaliste Anna Politkovskaja in 2006.»

HUMO Zij werd op 7 oktober doodgeschoten. Een cadeautje van Kadyrov voor de jarige Poetin?

SHORT «Ja, al was Poetin helemaal niet blij met dat geschenk. Later merkte de president op dat Politkovskaja nooit zo bekend zou zijn geworden als ze niet was vermoord. Dat klopt: door haar tragische einde klinkt haar naam nu wereldwijd als een klok.»

WREEDHEDEN

HUMO Heeft Vladimir Poetin een ideologie?

SHORT «Nee. Hij vindt patriottisme en traditionele waarden zeer belangrijk, maar is dat een ideologie? Hij gelooft niet in een samenhangend, doordacht systeem.

»De voorbije jaren verkondigde hij dat Oekraïne niet echt een land is, hij schreef daar ook een essay over. Hij lijkt dus een imperialist te zijn die droomt van een Groot-Rusland. Zijn inval in Oekraïne is dan niet meer dan een ‘rechtmatige’ poging om zogenaamd Russisch gebied te heroveren.

»Maar zijn retoriek van de laatste weken doet veronderstellen dat het hem eigenlijk over iets anders gaat: over de oude strijd tussen de voormalige Sovjet-Unie en de VS. Die zou met haar instrument, de NAVO, proberen om Russisch gebied in te palmen. Volgens mij is die concurrentiestrijd met Amerika Poetins voornaamste drijfveer voor de oorlog in Oekraïne. De invasie was een enorm risico: dat neemt hij niet enkel om Oekraïne binnen te halen. Het gaat over iets veel groters, wat de referenda en de annexaties van de bezette gebieden extra verontrustend maakt. Alsof hij doelbewust aanstuurt op een rechtstreekse confrontatie met de VS.»

HUMO Had u de invasie verwacht?

SHORT «Nee. In de aanloop naar de invasie dacht ik dat hij aan het bluffen was. Al mijn Russische gesprekspartners geloofden dat ook. Zelfs de Oekraïense president Zelenski was daarvan overtuigd. De Amerikanen hadden overtuigende informatie dat hij écht plannen aan het maken was om Oekraïne binnen te vallen, en toch twijfelden ook zij: ‘Misschien speelt hij een spelletje en houdt hij zich op het laatste moment in.’ Al die tijd was hij vintage Vladimir Poetin: onvoorspelbaar. De annexatie van de Krim in 2014 had óók niemand verwacht. De arrestatie van Michail Chodorkovski indertijd: een totale verrassing, niemand had voorspeld dat hij een oligarch zo zou aanpakken. De verrassing over de invasie was dus eigenlijk perfect voorspelbaar (lacht).»

HUMO Geloofde Poetin echt dat de Oekraïense burgers de Russische soldaten als bevrijders zouden verwelkomen, met bloemen en gezangen?

SHORT «Nee. In een oorlog spinnen beide partijen een verhaal. Zowel Rusland als het Westen stuurt massaal propaganda de wereld in. De Russen waren echt niet zo stom te geloven dat ze met bloemen zouden worden ontvangen. Ze verwachtten weerstand, maar niet op die schaal en met die sterkte. De terreinwinst van de Oekraïners moet hard aangekomen zijn.

»De raid op Kiev in het begin was waanzin. Ze wilden het militaire vliegveld net buiten de hoofdstad innemen en Russische troepen het centrum insturen om de Oekraïense regering schrik aan te jagen. Ze waren ervan overtuigd dat Zelenski en zijn ministers de benen zouden nemen. Dat plan mislukte grandioos. Maar ik wil daar toch een kanttekening bij maken: op geen enkel moment probeerden de Russen Kiev te vernietigen, zoals ze indertijd Grozny met de grond gelijkmaakten. Ze hadden duidelijk instructies om zich een beetje in te houden. In de eerste dagen van de invasie letten ze er ook op de burgerbevolking niet te intimideren. Pas toen de ‘speciale militaire operatie’ lelijk in de soep liep, veranderde die houding en begonnen de wreedheden.»

HUMO Hoe weet u zo zeker dat het Russische leger zich in het begin relatief netjes gedroeg?

SHORT «Er zijn filmpjes van verkeerscamera’s waarop te zien is hoe Russische tankkolonnes zich hoffelijk aan de Oekraïense verkeersregels houden. Zo geven ze netjes voorrang aan een Oekraïense motorrijder (lacht). Echt heel bizar, hoor, zo’n leger op veroveringstocht dat zich als een heer in het verkeer gedraagt. In het begin waren de orders duidelijk: ‘Schrik de bevolking niet af.’

»De verwoesting van Marioepol blijft voorlopig de uitzondering. Het was voor de Russen van vitaal belang om die stad in handen te krijgen, tegen elke prijs. Zo kon de verbinding gemaakt worden tussen de Donbas en de Krim. In Marioepol leven vooral mensen die Russisch spreken. Met het bombarderen van die stad bewijst Poetin hoe meedogenloos en brutaal hij kan zijn. Want zodra hij beslist dat iets moet gebeuren, gaat hij er helemaal voor, ongeacht de consequenties en de schade. Zo zit hij nu eenmaal in elkaar, niet alleen als politicus, ook als mens.

»Dat je sporen van zijn kicken op risico’s terugvindt in de oorlog met Oekraïne, maakt zijn dreigen met kernwapens wel heel griezelig. Zoals ik al zei: de invasie was een gigantisch risico. Hij heeft dat ongetwijfeld ‘berekend’, alleen klopt zijn berekening van geen kanten. De annexatie van de Krim was trouwens ook al uiterst risicovol.»

HUMO Met die gok kwam hij toch goed weg?

SHORT «Zeker, en dat maakte de gokker in hem nóg overmoediger. Ook op andere momenten zag hij ‘kansen’, zoals in Syrië, toen Amerika en de rest van de wereld er in 2013 voor kozen niet in te grijpen na een gifgasaanval van president Bashar al-Assad. Poetin werd een ‘loyale’ partner van de Syrische dictator, en niemand floot hem terug. Al die keren dat de rest van de wereld wegkeek, maakten hem overmoedig. Hij was ervan overtuigd dat hij ook met de invasie in Oekraïne zou wegkomen. Een misrekening.»

HUMO Wat voor echtgenoot was hij?

SHORT «Een ramp (lacht). We moeten heel veel medelijden hebben met zijn ex-vrouw Ljoedmila. Hij was nooit open tegen haar en gunde haar geen enkele inkijk in zijn innerlijke wereld.»

HUMO Zoals hij die aan niemand toont.

SHORT «Dat is juist, maar wij zijn niet met Vladimir Poetin getrouwd (lacht). Hij gedroeg zich als een ouderwetse Russische patriarch: de man is de koning der schepping en de vrouw voert zwijgend uit wat haar wordt opgedragen.

»Tijdens hun verloving gingen ze op een avond samen naar een feestje. Ljoedmila danste de hele avond en amuseerde zich te pletter. Vladimir was woest: ‘Hoe dúrf je met andere mannen te dansen?!’»

HUMO Hij is jaloers?

SHORT «Het is eerder gebrek aan respect dan jaloezie. Ljoedmila beschrijft hoe ze uren in de keuken stond om een lekkere maaltijd te bereiden. Met bonzend hart wachtte ze op zijn commentaar. Na een tijdje mompelde hij: ‘Het blijft binnen.’ Over hun bijna dertig jaar durende liefdeloze huwelijk zegt ze: ‘Ik voelde me een nul. Hij verpletterde me.’

»Ze spraken ergens af en hij liet haar anderhalf uur wachten. Telkens weer, opzettelijk, omdat hij dat kon. Hij heeft trouwens de reputatie nog steeds op al zijn afspraken chronisch te laat te komen. De Grote Leider laat graag op zich wachten.

»Toen hij een jaar of 13 was, kochten zijn ouders hem een horloge, in de hoop dat hij eindelijk eens op tijd zou zijn. Een horloge was toen een extravagant cadeau voor een tiener. Hij droeg het, als rechtshandige, ostentatief aan zijn rechterpols. Daar hangen zijn huidige horloges van een paar honderdduizend euro nog steeds.»

HUMO Was hij een goede vader voor zijn twee dochters?

SHORT «Dat wel. Hij heeft er altijd alles aan gedaan om ze uit de schijnwerpers te houden. Tegenover zijn kinderen was hij een softie, wat moeilijk te rijmen valt met het beeld van meedogenloze tiran. Maar we mogen ons niet blindstaren op het feit dat Poetin van zijn kinderen houdt: Hitler hield ook van zijn hond Blondi.»

HUMO Is hij een kleptocraat?

SHORT «Niet zoals bijvoorbeeld wijlen de Zaïrese dictator Mobutu. De organisatie rond oppositieleider Navalny verspreidt filmpjes over de wanstaltige paleizen van Poetin: dat gaat er bij veel mensen in als zoete koek, maar er zijn geen bewijzen dat die villa’s en kastelen ook echt zijn eigendom zijn. De essentie is niet dat hij ze bezit, maar dat hij er gebruik van kan maken zo vaak hij wil. Het beruchte ‘Paleis van Poetin’ aan de Zwarte Zee is niet van hem, maar werd voor hem gebouwd door zijn superrijke vazallen.

»Poetin sluit naadloos aan bij de tsaren die Rusland eeuwenlang regeerden. De tsaar bezat het hele land en stond zijn naaste vertrouwelingen en edellieden toe zichzelf te verrijken. Het officiële beroep van Nicolaas II, de laatste tsaar, was: ‘Eigenaar van Rusland’. Vladimir Poetin is nog niet helemaal de eigenaar van Rusland, maar het scheelt niet veel.»