De drijfveren van Poetin: hoe het begon met een trauma dat hij opliep als KGB-agent in 1989

Wat beweegt de Russische president om te kiezen voor steeds verdere verwijdering van de rest van de wereld? Voor Vladimir Poetin werd ‘democratie‘ al vroeg een vijand, hij wil terug naar een Russisch rijk van nationalisme en collectivisme.

Wie de drijfveren van Vladimir Poetin wil proberen te begrijpen, kan misschien het beste beginnen in Dresden, november 1989. Daar zag hij hoe zijn land, de Sovjet-Unie uiteen viel. Hij stond erbij en keek ernaar.

Dresden, in het oostelijke deel van Duitsland dat al veertig jaar een vazalstaat van de Sovjet-Unie was – de parades om dat jubileum te vieren waren net achter de rug – was in razend tempo aan het veranderen. Eerst week na week en daarna dag na dag gingen mensen de straat op om vrijheid te eisen. ,,Wij zijn het volk’’, riepen ze. En later zelfs: ,,Wij zijn één volk’’, verwijzend naar de Duitsers die aan de andere kant van een gevangenismuur wél in vrijheid en welvaart leefden.

De geest was uit de fles. De demonstranten trokken zelfs op naar de villa waar de plaatselijke afdeling van de KGB was gehuisvest. Omsingelden het gebouw. Binnen wisten de geheim agenten uit Rusland niet wat ze zagen. Ze belden met de nabijgelegen militaire basis, maar de commandant van de daar gelegen Sovjet-troepen zei te wachten op instructies uit Moskou.

Het was onbegrijpelijk. Beangstigend. De mannen in de villa begonnen koortsachtig hun sporen uit te wissen, documenten te verbranden, vrezend voor hun leven.

Demonstranten

,,Moskou bleef stil’’, zou Vladimir Poetin zich later herinneren. Hij was één van die agenten in die belegerde villa. Een jonkie nog in zijn kringen, halverwege de 30, het was zijn eerste buitenlandse post. En het zou zijn laatste blijven. Want hij moest toezien hoe de demonstranten hun zin kregen, hoe hun land deel werd van het Westen, het systeem van democratie en kapitalisme dat Poetin tijdens zijn training nou juist had geleerd te bestrijden. Hoe de Sovjet-Unie uiteen viel. Uiteindelijk moest de voormalige spion, naar eigen zeggen, zijn brood verdienen als taxichauffeur.

Poetin was al geschoold en getraind om dissidente meningen, democratie en vrijheid te bestrijden, die dagen in Dresden heeft hij het gevaar ervan aan den lijve ondervonden.

‘Voor KGB-agenten was dit een les over de aard van bewegingen die spontaan op straat ontstaan en de kracht van retoriek: democratische retoriek, anti-autoritaire retoriek, anti-totalitaire retoriek’, schreef Ruslandkenner Anne Applebaum deze maand in het tijdschrift The Atlantic. ‘Poetin, net als zijn rolmodel Joeri Andropov, die Sovjet-ambassadeur in Hongarije was tijdens de revolutie van 1956 daar, concludeerde uit die periode dat spontaniteit gevaarlijk is. Protesteren is gevaarlijk. Praten over democratie en politieke verandering is gevaarlijk.

Economie op orde

Om te voorkomen dat ze zich verspreiden, moeten de Russische heersers het leven van de natie zorgvuldig onder controle houden. Markten kunnen niet echt open zijn, verkiezingen kunnen niet onvoorspelbaar zijn, afwijkende meningen moeten zorgvuldig worden ‘beheerd’ door middel van druk, propaganda en indien nodig gericht geweld.’ In het begin van zijn bewind, inmiddels 22 jaar geleden, kwam dat nog niet zo aan het licht. Oudere lezers zullen zich misschien nog herinneren dat Poetin in het begin in eigen land heel populair was. Hij dronk niet, zoals zijn voorganger Jeltsin te veel deed. Hij bracht de economie op orde, die diens voorganger Gorbatsjov verkwanseld had.

Ook in het Westen maakte hij een redelijke indruk. Hij kwam ook met goede referenties. Hij was na zijn vertrek uit de KGB assistent geworden van de burgemeester van St Petersburg. Die burgemeester, een voormalige hoogleraar bij wie Poetin nog had gestudeerd, was een democratisch boegbeeld. En Poetins kompaan uit die tijd, Dmitri Medvedev – hij is er nog steeds – had als lijfspreuk: ‘Vrijheid is beter dan onvrijheid.’

Een pragmaticus, die Poetin. Maar dat veranderde zodra mensen die vrijheid – die beter was dan onvrijheid – ook echt wilden pakken. Na fraude bij parlementsverkiezingen in 2011 gingen tienduizenden Moskovieten de straat op.

Er was een populaire bloggende advocaat, Aleksej Navalny, die de brutaliteit had Poetins partij ‘Verenigd Rusland’ de ‘Partij van Oplichters en Dieven’ te noemen. Die Navalny was door zijn online activiteiten snel aan het uitgroeien tot het moderne alternatief voor de zittende macht.

Kwam de geest nu wéér uit de fles? Poetin beëindigde de demonstraties met harde hand. Navalny werd gearresteerd, eenmaal, tweemaal, vele malen. Een voor een verdwenen de gematigde mensen uit zijn entourage. En een voor een werden tegenstanders gevangen gezet, vergiftigd, of vermoord. Nooit meer Dresden.

Amerika

Wie Poetin wil begrijpen kan ook proberen zich het Rusland van de jaren 90 voor te stellen. Die jaren, zeg maar het decennium tussen de val van de Muur en de aanslagen van 11 september, waren in Amerika en West-Europa een geweldige tijd. Ja, er was eerst nog wel een oorlog in Irak, dat land was in 1990 het oliestaatje Koeweit binnengevallen. Maar die strijd werd in een paar weken glansrijk door de geallieerden gewonnen. Wie het meemaakte, kan het zich nog herinneren: die oorlog was voor de televisiekijker meer een gewapende Parijs-Dakar Rally.

De Amerikanen wonnen alles. Het Warschaupact was ontbonden, de twee Duitslanden werden herenigd, in Oost-Europa kwamen democratische regeringen aan de macht die bij de Navo en de EU wilden horen. Uiteindelijk zouden zelfs de voormalige Sovjetrepublieken Estland, Letland en Litouwen toetreden. In Moskou voelde het intussen allemaal als een feest waarvoor je niet bent uitgenodigd. Als de euforie van voetbalsupporters die hun overwinning vieren, zonder oog voor jouw verlies. Muziek bij de buren zo hard dat jij niet kunt slapen. Terwijl ook Rusland het pad naar het Westen was opgegaan. Delegatie na delegatie adviseurs werd in die jaren binnengevlogen om van de communistische economie een markteconomie te maken.

Schoktherapie

De wereldberoemde professor Jeffrey Sachs predikte ‘schoktherapie’. Een schok werd het. Voormalige staatsbedrijven kwamen in handen van een handjevol bevoorrechten. Torenhoge inflatie at al het spaargeld op. In Moskou opende de ene na de andere nachtclub, maar op straat stonden in de winterkou gepensioneerden met handeltjes om in leven te blijven. De prachtigste Russische vrouwen zochten een ‘sponsor’: een zakenman, liefst buitenlander, die een appartement voor ze huurde en daar dan ook zelf kwam slapen als hij in de stad was. Uniformen, onderscheidingen en ook wapens van het eens zo trotse Sovjetleger werden voor een habbekrats verkocht aan toeristen.

De Russen dachten altijd dat ze de oorlog hadden gewonnen. Hoe konden ze, zonder dat er een schot was gelost, toch ineens verloren hebben?

Als Poetin het heeft over vernedering, dan bedoelt hij met name deze tijd. Dit is de geschiedenis die hij wil terugdraaien. En het werd nog erger. Nadat voormalige Oostbloklanden als Polen, Hongarije en Roemenië al voor het Westen hadden gekozen, en zelfs voormalige Sovjetrepublieken die kant opkeken, begonnen ook delen van Rusland zelf hun onafhankelijkheid te claimen. De Tsjetsjenen bijvoorbeeld, een krijgshaftig volk uit de Kaukasus, voerden er vanaf 1993 een bloedige strijd voor. In 1999 werd Poetin premier. Toen er in Moskou flats werden opgeblazen, greep hij zijn kans. Poetin zei: ,,We zullen terroristen overal opjagen. Is het op een vliegveld, dan is het op het vliegveld. Is het op het toilet, dan zullen we ze daar – vergeef me mijn taalgebruik – door de plee spoelen. Dat is het. Einde verhaal.’’ Vier maanden later werd hij president.

Wie Poetin wil begrijpen kan eventueel ook de Tretjakovgalerij bezoeken. Dat is een museum waar Russische schilderkunst uit de achttiende, negentiende en twintigste eeuw hangt. Stelt u zich gerust schilderijen als de Nachtwacht voor, maar dan groter, bloediger, en er hangen er ook veel meer.

Identiteit

Hier zie je de identiteit die Poetin zijn land wil geven na zeventig jaar communisme en tien jaar chaotische markteconomie. Het leger en de kerk. Als je machtig genoeg bent, kun je de geschiedenis herbouwen, letterlijk: overal in Rusland zie je orthodoxe kerken, met hun bekende uivormige torens, die worden gerestaureerd, herbouwd, of gewoon helemaal nieuw gebouwd, maar dan in de stijl alsof ze er altijd hebben gestaan.

Tegenover het individualisme en het verval – in zijn ogen – van het Westen, zet hij de wederopstanding van een Russisch rijk, dat steunt op een bijzondere mix van collectief, christendom, nationalisme en nostalgie. Een land dat alleen door een sterke leider bijeen kan worden gehouden. Die scène in die enorme zaal in het Kremlin deze week, waar Poetin de leden van zijn veiligheidsraad bibberend voor zich liet verschijnen, je ziet hem over tien jaar zo in de Tretjakovgalerij hangen.

Er is één ding dat Poetin op zijn missie kan tegenhouden, en dat is democratie. En dat is nou net wat er in Oekraïne begon te ontluiken. In Oekraïne wonen, net als in Rusland, slavische, christelijk-orthodoxe mensen. ,,Oekraïne is integraal onderdeel van Rusland, dat ons door fouten en buitenlandse machinaties is ontvallen’’, zei Poetin maandagavond. Maar je kunt het ook zo lezen: Oekraïne mag niet slagen. Want een democratie pal naast de deur, een democratie die zich meer en meer naar het Westen keert, terwijl cultuur, omstandigheden en mensen niet heel anders zijn dan in Rusland, dat is niet alleen onverdraaglijk, het is ook levensgevaarlijk. Het zou zijn onderdanen maar op ideeën kunnen brengen.

Aleksej Navalny schreef het in een van zijn brieven uit het strafkamp: ,,Poetin ligt ‘s nachts niet wakker van de Navo. Hij ligt wakker van de ruimte voor democratisch verzet die de Navo creëert langs zijn grenzen.’’

De geest, kortom, moet weer in de fles.

(AD)