OnderzoekNepnieuws
De giftige werking van coronacomplotten: ‘Een kleine groep kan veel schade aanrichten’
Onderzoeker Sander van der Linden heeft met een team van de universiteit van Cambridge de invloed van nepnieuws op het gedrag rond de coronapandemie onderzocht. ‘Als complottheorieën zich hebben genesteld in het brein, veranderen mensen niet meer zo snel.’
Aanhangers van een bizarre complottheorie staken in diverse landen 5G-zendmasten in brand. Volgens de daders zou de straling van de nieuwe technologie het coronavirus verspreiden. De radicale acties wekten verbazing, maar kwamen niet uit de lucht vallen. De daders vormden het extreemste deel van een groep van tientallen miljoenen mensen die het nepnieuws voor waar aannamen.
‘Schokkende proporties voor wat normaal is voor complottheorieën,’ constateert onderzoeker Sander van der Linden, hoofd van het Social Decision-Making Lab aan de universiteit van Cambridge. Met zijn team bracht hij tijdens de eerste lockdown in de Verenigde Staten, Ierland, Spanje, Mexico en het Verenigd Koninkrijk in kaart hoe gevoelig mensen zijn voor mis- en desinformatie over covid-19.
Invloedrijk
‘Ongeveer 30 procent van de bevolking in elk land denkt dat het virus in een laboratorium in Wuhan is ontwikkeld,’ vervolgt de Nederlandse sociaal psycholoog. ‘Voor de 5G-theorie lag dat percentage een stuk lager, tussen de 10 en 15 procent. Hoe gekker je het maakt, hoe lager de aantallen worden. Maar die mensen staken wél die masten in de fik. Je maakt een denkfout door te stellen, dat zo’n minderheid niet invloedrijk is. Een kleine groep kan veel schade aanrichten.’
Van der Linden zocht niet specifiek naar verbanden tussen nepnieuws over het virus en de toename van extreem gedrag. Zijn onderzoek richtte zich meer op de medische implicaties ervan. De resultaten waren alarmerend. Mensen die gevoelig zijn voor complotten, volgen minder snel richtlijnen van de overheid op. Ook twijfelt deze groep veel nadrukkelijker over het gebruik van een toekomstig vaccin.
Giftige cocktail
‘Eén op de vijf Britten wil zich niet laten inenten,’ stelt Van der Linden. Ruim een kwart van deze weigeraars laat zijn mening direct beïnvloeden door complotten. In de Verenigde Staten geloven 59 miljoen mensen dat de pandemie een sinister plan van Bill Gates en co. is om wereldwijde vaccinatie af te dwingen. Het geloof van wat op sociale media wordt beweerd en een afkeer van reguliere media vormen hierbij een giftige cocktail.
Het radicale gedrag kan volgens Van der Linden hieruit voortkomen. ‘Het werkt als een echoput,’ zegt hij ‘Als iedereen om je heen hetzelfde denkt, versterkt dat elkaar. Je komt vanzelf in een bubbel terecht.’ Als vervolgens een mix van politiek en complotten over de mondiale elite met lijntjes naar de WHO ontstaat, dan gaat het vanzelf helemaal mis, vindt hij.
Fake news
Van der Linden wijst op het tijdschrift Gezond Verstand, dat onder meer spreekt over een ‘kunstmatige epidemie’ en dat Bill Gates als een valse vaccinkeizer afbeeldt. ‘Als zulke bronnen je mediadieet vormen, kunnen mensen makkelijk de weg kwijtraken. Als je ook de WHO volgt en officiële informatie tot je neemt, hebben complotten weinig effect. Haal je echter alles van sociale media dan maakt dat je veel vatbaarder voor desinformatie.’
Met de verzamelde data van het onderzoek kan een voorzichtige profielschets worden gemaakt van mensen die zich laten leiden door ‘fake news’ over corona. Ouderen, normaliter ontvankelijk voor complotten, horen opmerkelijk genoeg niet tot de groep. Van der Linden denkt dat dat komt omdat ze kwetsbaar zijn voor het coronavirus. ‘Ze hebben een duidelijke motivatie.’
Rekenvaardigheid en het vermogen om analytisch te denken, wegen zwaarder dan leeftijd. Hoe minder mensen hierin bedreven zijn, hoe groter hun gevoeligheid voor nepnieuws. Van der Linden en zijn team zien in specifieke scholing een mogelijk oplossing, het liefst vóór de blootstelling aan complotten. ‘Als zulke ideeën zich hebben genesteld in het brein, veranderen mensen niet meer zo snel.’
Escalaties
Met het oog op de voortdurende pandemie baart hem dat zorgen. Aan de restricties komt pas een einde als een vaccin is gevonden. Als een flink deel van de bevolking zich dankzij de invloed van nepnieuws niet wil laten inenten, wacht een ramp. En tussentijdse escalaties zijn evenmin uit te sluiten. Tegenstanders van de lockdown in de Verenigde Staten protesteerden met wapens binnen handbereik.
Van der Linden draagt met de ontwikkeling van het spel ‘Go Viral!’ (zie kader) zelf een oplossing aan. Maar om de schier oneindige stroom aan complotten in te dammen moeten de sociale media in actie komen. ‘Wij werken met Jigsaw, de onderzoekstak van Google (dat YouTube bezit). De mensen die daar werken, nemen nepnieuws heel serieus. Ze doen nu meer rond corona, deels omdat ze ertoe gedwongen worden. Maar ik heb niet het idee dat het genoeg is.’
(AD)
Go Viral!
Door onder de motorkap van kwaadwillende influencers te kijken, maakt het recent gelanceerde onlinespel ‘Go Viral!’ deelnemers beter bestand tegen nepnieuws over corona.
Sander van der Linden ontwikkelde het met zijn team en het Nederlands platform DROG. ‘Het is gebaseerd op de psychologie van hoe mensen leren,’ legt hij uit. ‘Learning by doing. Vergelijk het met een goocheltruc waarvan je onder de indruk raakt. Wij leren hoe die in elkaar steekt.’
Uit testen bleek de doelmatigheid van het spel. ‘Maar we hebben geconcludeerd dat mensen een ‘booster’ nodig hebben. Je moet ze eraan blijven herinneren.’ Van der Linden werkt momenteel aan een vergelijkbare game om jongeren uit de greep van terroristische organisaties te houden.
Het spel is te vinden op: goviralgame.com
