De godsdienstfactuur: ketters betalen mee

Wat kost religie de maatschappij en wie betaalt de factuur? Geen gekke vraag in tijden van hoogoplopende religieuze spanningen, en dus besloten Anja Rampelbergh, Liesbet Aerts en Rembert Debergh de financiering van erkende erediensten en levensbeschouwingen in België uit te pluizen. Hun bevindingen vormen meteen ook het eindwerk voor hun door het Fonds Pascal Decroos georganiseerde opleiding internationale researchjournalistiek.

Lees ook:

het volledige artikel van Anja Rampelbergh, Liesbet Aerts en Rembert Debergh

'90 procent van de subsidies gaat naar de katholieke kerk, terwijl slechts 62 procent van de Vlamingen zich tot die kerk rekent'

Gevoel voor timing kun je de drie niet ontzeggen: terwijl ze de laatste hand aan hun onderzoek legden, werd in een Normandische kerk een hoogbejaarde dorpspriester door jihadisten vermoord. Behalve een staaltje van oudtestamentische gruwel was het ook een verhelderend moment. De laatste eredienst van de onfortuinlijke père Hamel werd door welgeteld vijf gelovigen bijgewoond. Kerken lopen leeg, moskeeën zitten vol. Vertaalt zich dat ook in de financiering van levensbeschouwingen? ‘Nee,’ is één van de conclusies in hun met veel cijfers gestaafde dossier, dat integraal op humo.be/leesmeer staat.

Anja Rampelbergh «De katholieke kerk ontvangt nog altijd meer dan 90 procent van de Vlaamse subsidies en toelagen voor erkende levensbeschouwingen. 76 miljoen per jaar uit gewestelijke, provinciale en gemeentelijke middelen, in de vorm van werkingstoelagen en vooral investeringen in het onderhoud van kerken en andere gebouwen. Daarnaast is er nog een tweede, federale geldstroom: de salarissen van bedienaren van erkende erediensten en lekenconsulenten, die door het ministerie van Justitie worden uitbetaald. Gek genoeg kon de bevoegde dienst de cijfers niet per geloofsovertuiging uitsplitsen, maar het staat vast dat ook hier het leeuwendeel naar de katholieke kerk gaat. Dat roept vragen op: 90 procent van de subsidies gaat naar de katholieke kerk, terwijl uit onderzoek blijkt dat nog slechts 62 procent van de Vlamingen zich tot die kerk rekent.»

undefined

'Onder Liesbeth Homans zullen meer moskeeën erkend worden. Daardoor nemen de subsidies toe, maar ook de controle.'

HUMO ‘Ketters betalen mee’, luidt de titel van jullie dossier. Hoezo?

Rembert Debergh «De financiering van geloofsovertuigingen is in België heel anders geregeld dan in Duitsland. Daar heb je de Kirchensteuer: kerken, zowel de katholieke als de protestantse, leven van fiscale bijdragen van geregistreerde gelovigen. Bij loontrekkenden wordt de kerkbelasting zelfs rechtstreeks door werkgevers van het netto-inkomen afgeroomd en via de fiscus aan de uitverkoren kerk doorgestort. Wie zich niet als lid van een erkende kerk laat registreren, betaalt helemaal geen Kirchensteuer. Logisch en transparant, en precies het tegendeel van het Belgisch systeem, waar de belastingplichtige geen enkele inspraak heeft. Ook wie in geen enkele erkende eredienst gelooft en zich al evenmin tot de erkende vrijzinnigheid rekent, draagt bij aan de financiering. Vooral van de katholieke kerk, zoals uit de cijfers blijkt.»

HUMO Steeds meer afvallige katholieken laten zich ontdopen. Helpt dat om de roomse kerk droog te leggen?

Debergh «Nee, want een schrapping heeft geen enkel financieel gevolg voor de kerk. De meesten laten zich echter ontdopen uit onvrede met de visie van de kerk, of omdat ze het hypocriet vinden lid te blijven van een club waarmee ze in feite niks te maken hebben. Ik heb het tijdens ons onderzoek zelf gedaan. Uit overtuiging, maar ook uit nieuwsgierigheid: ik hoopte inzage te krijgen in mijn parochieregister, maar ik ben niet voorbij het bisdom geraakt. Ik ben er zo wel achter gekomen dat omkeerbaarheid een belangrijk principe is bij een ontdoping. In het bisdom Brugge kleven ze een sticker in het doopregister, elders acteren ze de schrapping met potlood. Kan zo ongedaan worden gemaakt als de afvallige zich achteraf toch nog bedenkt (lacht).»

HUMO Jullie rapport spreekt van 500 ontdopingen per jaar. Is dat niet verrassend weinig in het licht van de dramatische ontkerkelijking?

Rampelbergh «De procedure is weinig bekend. Lang en ingewikkeld, denken vele mensen, terwijl het in werkelijkheid volstaat een brief naar het bisdom te sturen, de blanco formulieren haal je zo van het internet. Er heerst ook defaitisme: ‘Het zal toch niks veranderen aan de politiek van de kerk.’ Dat klopt ook, de zaken zullen pas gaan bewegen als er een massale uittocht op gang komt. Zoals in 2010, toen het aantal ontdopingen in de nasleep van de affaire-Vangheluwe in Vlaanderen tot 6.751 piekte.»

HUMO Vergeleken met 76 miljoen Vlaamse subsidies voor de katholieke kerk moeten de andere godsdiensten het met kruimels stellen. Vooral de islam, toch een snel groeiende religie, komt er bekaaid af. 347.OOO euro per jaar, minder zelfs dan wat de veel kleinere protestantse kerken uit de Vlaamse pot beuren. Hoe valt dat te verklaren?

Debergh «Het onevenwicht tussen verschillende overtuigingen en de geprivilegieerde positie van de rooms-katholieke kerk zijn historisch gegroeid, de wanverhoudingen zijn trouwens in verschillende wetten verankerd. Specifiek voor de islam is dat veel moskeeën niet erkend zijn en een beroep doen op sponsors, vaak buitenlandse. Dat is relevant binnen het radicaliseringsdebat, als je bedenkt dat samen met dat geld ook radicale interpretaties en imams meereizen. We kunnen verwachten dat onder Vlaams minister van Inburgering Liesbeth Homans (N-VA) meer moskeeën erkend zullen worden. Daardoor zullen de subsidies voor de islam toenemen, maar tegelijkertijd komt er ook meer transparantie en controle op de moskeeën.»

Rampelbergh «De situatie van de islam springt in het oog, maar er is een andere groep die helemaal uit de boot valt: seculieren die niet bij de erkende vrijzinnigheid horen. Ook zij betalen via hun belastingen mee aan de subsidies voor levensbeschouwingen, terwijl ze er geen euro voor terugkrijgen.»

HUMO Is de wanverhouding in de subsidiëring geen historische evidentie? Vlaanderen is nu eenmaal een katholieke regio, bezaaid met kerken en kloosters. Met die 76 miljoen wordt ook het onderhoud van pakweg de Antwerpse kathedraal en de Mechelse Sint-Romboutstoren gefinancierd. Dat heeft meer met citymarketing dan met religie te maken…

Liesbet Aerts «Een terechte kanttekening. Het is ons ook niet om dat bedrag te doen, maar we stellen wel de totaal ondoorzichtige financiering van de katholieke kerk aan de kaak. In tegenstelling tot alle andere levensbeschouwingen wordt de kerk niet volgens het aantal gelovigen of aangesloten leden gefinancierd. Als criterium geldt het aantal inwoners per parochie. Die regeling dateert uit de tijd van Napoleon, toen het vanzelfsprekend was dat er in een parochie uitsluitend rooms-katholieken woonden. Het is echter absurd om dat systeem nu nog te handhaven, want een parochie is niks anders dan een gemeente of stadswijk waar alle mogelijke religies en overtuigingen samenleven.»

HUMO Een taak voor onze politici. Waarom verandert er niks?

Aerts «Er werden al verschillende pogingen ondernomen. De werkgroep Magits-Christians heeft in 2011 in de commissie Justitie een reeks aanbevelingen gedaan om de financiering te stroomlijnen en ongelijkheden uit te wissen. Helaas, het eindrapport is tot vandaag dode letter gebleven. VUB-professor Michel Magits, één van de twee voorzitters, vergeleek de besluitvorming met een processie van Echternach: drie stappen vooruit, twee achteruit.»

Debergh «In 2011 hebben Groen en Ecolo een wetsvoorstel ingediend, maar ook daar werd niks meer van vernomen. Misschien is het klimaat er intussen wel rijp voor, nu er zo hevig wordt gedebatteerd over topics als religie versus verlichting en de plaats van de islam in de maatschappij. Het probleem is dat sleutelen aan de financiering van de levensbeschouwingen alleen kan als de grondwet wordt gewijzigd.»

Rampelbergh «Het is een erg complexe materie. Het fundament van het systeem is ouder dan België, het gaat om napoleontische decreten van 1802. In de loop der jaren zijn daar allerlei regels en bestuurslagen bovenop gekomen. Federaal, Vlaanderen, provincie, gemeente, iedereen is betrokken bij de financiering van erkende erediensten. Bij de FOD Justitie gaven ze het zelf toe: het is een kluwen waarin een kat haar jongen verliest.»

HUMO Welk model zouden jullie zelf verkiezen? Een Kirchensteuer zoals in Duitsland?

Rampelbergh «Alleszins een systeem dat de mensen toelaat zelf de bestemming van hun levensbeschouwelijke bijdrage te bepalen. Er zijn behalve de Kirchensteuer nog interessante voorbeelden in het buitenland. Zo kan het zuïsme in IJsland op veel bijval rekenen.»

HUMO Zuïsme?

Rampelbergh «Een protestreligie, gesticht door IJslanders die het beu waren belastingen te betalen voor een kerk waarmee ze geen band meer voelden. De leiders van de ‘zuïstische kerk’ hebben beloofd alle geïnde belastinggelden aan hun ‘gelovigen’ terug te betalen. Vergeet ook de kerk van het Vliegende Spaghettimonster niet. Die werd in Amerika gesticht om het creationisme in het onderwijs aan te klagen, maar intussen is het pastafarisme uitgegroeid tot een parodie op de rol van religie in de maatschappij. Ook in Europa hebben ze voet aan de grond, in Nederland is er zelfs een dorp waar je als pastafari kunt trouwen. Het debat leeft.»