'De homo economicus is duidelijk géén vrouw.' Katrine Marçal ontleedt het machismo in de economie

‘Wie maakt schoon bij de schoonmaakster?’ De jonge Zweedse journaliste Katrine Marçal stelt eenvoudige maar goeie vragen in ‘Who Cooked Adam Smith’s Dinner?’, een prikkelend polemisch boek van een geestige feministe. ‘Het leven van mannen is waardevol. Het leven van vrouwen is waardevol voor het leven van mannen.’

'De homo economicus is duidelijk géén vrouw, en zo krijg je een economische theorie die wel héél veel uit het beeld laat'

Katrine Marçal begint haar boek met een vraag: ‘Hoe kom je aan je avondeten?’ In dit geval gaat het om een basisvraag van de economische wetenschap en heeft Adam Smith (foto onder), de vader van deze discipline, ze al in 1776 beantwoord: ‘Wij krijgen ons avondeten,’ wist Smith, ‘van de slager, de brouwer en de bakker. Niet omdat ze ons aardig vinden, maar omdat ruilhandel hun eigenbelang dient.’ Dat de economie op het individuele eigenbelang draait, mag dan een algemeen aanvaarde wijsheid zijn, Marçal vond dat antwoord niet goed genoeg. En ze bekeek eens van naderbij hoe Smith zelf zijn speklapje op tafel kreeg.

‘Adam Smith is nooit getrouwd. De vader van de economische wetenschap woonde een groot deel van zijn leven bij zijn moeder. Zij zorgde voor het huishouden en een ander familielid regelde zijn geldzaken. Toen Smith ambtenaar bij de douane in Edinburgh werd, verhuisde zijn moeder met hem mee. Zij heeft haar hele leven voor haar zoon gezorgd en haar aandeel is door Smith weggelaten.’

‘Who Cooked Adam Smith’s Dinner?’, zoveel is duidelijk, wil bewijzen dat vrouwen de onzichtbare sekse zijn in de economische theorieën – de homo economicus is een mán.

undefined

HUMO In het Nederlands zal uw boek met een heel andere titel dan de Engelse door het leven gaan. Allicht in het zog van de gigantische bestseller van Joris Luyendijk over de bankwereld ‘Dit kan niet waar zijn’ is gekozen voor ‘Je houdt het niet voor mogelijk’. Houdt u het voor mogelijk?

undefined

Katrine Marçal «Over de titel heb ik geen contact met uitgevers die vertalingen brengen. Ik ga ervan uit dat ze hun eigen markt kennen. In Zweden had mijn boek ook een heel andere titel dan de Engelse, en in Duitsland komt het volgend jaar uit onder de titel ‘Machonomics’.»

HUMO ‘Machonomics’ illustreert alvast uw punt dat de dominante economische theorieën stijf staan van de mannelijkheid. Wanneer begon dat u op te vallen?

Marçal «Ik volgde als journaliste de financiële crisis van 2008-2009. In Zweden betekende dat onder meer dat je moest uitleggen hoe in een globale economie het bankroet van een Amerikaanse investeringsbank waar geen mens ooit van had gehoord, kon leiden tot problemen voor ons grote automerk Saab. Ik was niet de enige die daardoor ging nadenken waarom we ons zo lang klakkeloos hebben laten leiden door de dominante economische theorieën en het model van menselijk gedrag dat daar achter steekt.»

undefined

'Toen ik die economische theorieën bestudeerde, te beginnen bij Smith, kwam ik telkens weer die homo economicus tegen: mannelijk, objectief, competitief.'

HUMO Een heel mannelijk model noemt u dat dan.

Marçal «Toen ik die theorieën bestudeerde, kwam ik telkens weer hetzelfde hoofdpersonage tegen, een homo economicus die zich gedraagt als een onafhankelijk, heel rationeel individu, dat zich altijd en overal door eigenbelang laat leiden, en dat over alle kennis beschikt om elke situatie in zijn eigen voordeel te keren. Een soort Robinson Crusoe dus – niet toevallig komen proffen economie al in de eerste of de tweede les met dat personage aandraven.

»Het kan geen toeval zijn, leek mij, dat alles wat we al honderden jaren als mannelijk beschouwen – afstandelijkheid, objectiviteit, competitiviteit, enzovoort – met deze homo economicus wordt verbonden, terwijl alles wat we met vrouwelijkheid verbinden als ‘economisch irrelevant’ wordt afgevoerd: onze onzekerheden en zwaktes, bijvoorbeeld, dat we een lichaam hebben, dat we afhankelijk zijn van anderen voor zorg en voor opvoeding. De economische mens is duidelijk géén vrouw, en zo krijg je een economische theorie die wel héél veel uit het beeld laat.»

HUMO Het is geen geheim hoezeer we van elkaar afhankelijk zijn. Hoe kan het dat zo’n economisch model, gemodelleerd naar Robinson Crusoe, al zo lang standhoudt?

Marçal «Omdat dat mannelijke model van de homo economicus, de eenzame cowboy zeg maar, heel verleidelijk is, ook voor vrouwen. Dat soort denken wordt ons niet van buitenuit opgedrongen, het zit ook in u en in mij. We leven in een wereld vol angsten en gevaren. En dus gaat er een aantrekkingskracht uit van een economisch standaardmodel dat pretendeert vrijwel ons hele leven te kunnen verklaren met ijzeren wetten, een beetje zoals Newton die schijnbaar had kunnen achterhalen voor het functioneren van het universum en de fysica. Zo’n economisch model lijkt je absolute macht over je wereld te geven – wat natuurlijk alleen maar kan omdat je abstractie maakt van alles wat het leven rommelig maakt: het lichaam dat opspeelt, emoties die ons parten spelen, onze afhankelijkheid van anderen.

»Ik vind economie enorm belangrijk, daarom schrijf ik erover, maar dan heb ik het wel over een economie die zich bezighoudt met het reële leven, een economie waarvan de aannames kloppen met wie we zijn. Economie is een sociale wetenschap, geen fysica.»

undefined

'Keynes dacht dat we, zodra er welvaart was gecreëerd, de economie konden overlaten aan nederige, competente specialisten. Het is toch anders gelopen. En dan heb je nog die cultus rond figuren als Alan Greenspan.'

HUMO U schrijft trouwens merkwaardig helder over economie, alsof het allemaal niet zo ingewikkeld is als gedacht.

Marçal «Dat is ook zo. De katholieke kerk had vroeger alleen missen in het Latijn, opdat de mensen niet konden verstaan wat er gezegd werd. Iets soortgelijks zie je in de economie, de dominante godsdienst van onze dagen. De economie is zich steeds meer van onnodig ingewikkelde wiskunde en onnodig gecompliceerde woorden gaan bedienen. En dan heb je ook nog de cultus die in de afgelopen jaren is ontstaan rond figuren zoals Alan Greenspan (foto rechts), de gewezen Amerikaanse centrale bankier: ook dat fenomeen moedigt mensen aan om níét te begrijpen waarover het gaat.»

HUMO En die mysterieuze moderne religie heeft onze wereld al te zeer doordrongen?

Marçal «Het economisch denken is enorm diep in onze cultuur doorgedrongen. Ook in ons taalgebruik: ik betrap mezelf erop het geregeld over ‘menselijk kapitaal’ te hebben, alsof de mens alleen een economische investering is.

»De econoom John Maynard Keynes zag in de jaren 30 de economie als een middel om welvaart te creëren. Zodra die er was, zouden we van het leven kunnen genieten en, zoals hij dat uitdrukte, ‘de leliën in het veld’ kunnen bewonderen. De economie zouden we dan kunnen overlaten aan een kleine groep specialisten, en dan dacht hij aan nederige, competente personen, ‘ongeveer zoals tandartsen’.»

HUMO Niet bepaald het profiel van de hogepriesters-economen van vandaag...

Marçal «Precies. Het is heel anders gelopen: de economie is helemaal niet naar de achtergrond verdrongen. Integendeel: ze is de maatstaf van alles geworden, een echt existentieel verhaal. Zoals religie vroeger betekenis gaf aan het leven en ons vertelde wat het is mens te zijn, doet vandaag de economie dat. Het was voor mij tijdens het schrijven van het boek een schok dat te beseffen.»

Mannelijk bastion

HUMO Heeft de financiële crisis van 2008 veel veranderd aan de dominantie van het soort economisch denken dat u aanklaagt?

Marçal «Niet genoeg, zeker niet in de politiek. Daarom, zeggen mensen die er meer over weten dan ik, kunnen we ook een nieuwe crisis verwachten. Tegelijk ben ik optimistisch en zie ik in de wereld der economen wel dingen veranderen: vandaag kun je over economie dingen beweren die zeven jaar geleden niet opgepikt zouden zijn. Denk ook aan een stem als Thomas Piketty.»

HUMO Eén van uw tweets het afgelopen jaar was trouwens een selfie met Piketty: het is niet zo dat u alleen bij vrouwelijke economen zweert om de ‘machonomics’ te bestrijden?

Marçal «Mijn kritiek gaat echt wel dieper dan dat de meeste economen mannen zijn, en dus vaak vrij seksistisch. De komst van meer vrouwelijke economen in dat mannelijke bastion zou zeker een goede zaak zijn. Vrouwen zijn al genoeg onderbelicht gebleven in de economische geschiedenis. Er is welgeteld één vrouw die ooit de Nobelprijs voor Economie heeft gekregen, Elinor Ostrom. En iemand als Florence Nightingale, die ik wel degelijk als een economist beschouw en die veel statistieken aanwendde voor prestaties die de wereld veranderd hebben, is als een engelachtige filantropische figuur weggezet.»

HUMO Hoe zullen we uw alternatieve economische model noemen?

Marçal «Zo’n alternatief economisch model heb ik niet, al zou ik het wel willen. Hoewel... Een deel van mijn boodschap is toch dat een dominant model met zoveel invloed als dat van de homo economicus vandaag géén goed idee is. Maar de economische man vervangen door een economische vrouw, zo simpel is het ook weer niet. We hebben een heel nieuwe set van personages nodig, als we alles wat de dominante economische visie uit het blikveld heeft verjaagd, er weer bij willen betrekken. In feite hebben we een compleet nieuw vertrekpunt nodig: een economie die een middel is om een sociale visie te vertalen, een economie die ons helpt onze angsten en hebzucht te overstijgen in plaats van die gevoelens te exploiteren.»