'De supersamenwerker': waarom de mens van nature goed is
De conclusie in ‘De supersamenwerker’ van Dirk Van Duppen en Johan Hoebeke botst frontaal met de lik-op-stuk-tijdgeest van vandaag: de mens is een geboren samenwerker, intrinsiek solidair, vergevend en behulpzaam. ‘Zonder die neiging tot zorgzaamheid zou de homo sapiens niet eens bestaan.’
'Baby's hebben al een notie van goed en kwaad voor ze kunnen spreken'
Dirk Van Duppen is voorzitter van de Antwerpse vzw Geneeskunde voor het Volk en maakte tien jaar geleden furore met ‘De cholesteroloorlog’, waarin hij pleitte voor een alternatieve financiering van geneesmiddelen. Johan Hoebeke is biochemicus en was jarenlang onderzoeksdirecteur aan het Institut de Biologie Moléculaire et Cellulaire aan de universiteit van Straatsburg. Hij doceerde ook evolutieleer aan de Sorbonne in Parijs. Samen kiezen ze in de strijd tussen Hobbes en Rousseau resoluut voor de tweede.
HUMO Het eerste bewijsstuk voor de aangeboren goedheid van de mens: onze hersenen.
Dirk Van Duppen «Daar begint alles mee. De bevindingen waarop wij ons baseren, zijn heel recent: het neurobiologisch onderzoek naar empathie is losgebarsten na de ontdekking van de spiegelneuronen. Die zijn per toeval ontdekt door een Italiaanse hersenwetenschapper die research deed naar bewegingen bij makaakaapjes. Hij had elektroden ingeplant in het deel van de hersenen dat grijpbewegingen aanstuurt: als een aapje een pinda pakte, werd dat hersendeel actief en weerklonk statisch geruis. Als bij stom toeval heeft hij toen ontdekt dat diezelfde neuronen ook vuurden als de aap geen pindanootje vastgreep, maar gewoon zag dat iemand anders het deed. Met andere woorden: als het aapje iets zag gebeuren, speelde dat zich ook af in zijn hersenen, alsof hij het zelf beleefde. Dat doen spiegelneuronen. Bij mensen kan je natuurlijk geen elektroden inplanten, maar met functionele-MRI-scans kun je hersenactiviteit in kaart brengen: zo hebben we ontdekt dat ook mensen spiegelneuronen hebben. Niet alleen voor grijpbewegingen, maar ook voor pijn, walging, plezier en verdriet. Als je iemand met een hamer op zijn vingers ziet kloppen, voel je die pijn zelf ook.»
HUMO Eigenlijk is dat een neurologische basis voor medelijden.
Van Duppen «Ja. Maar ook voor imitatiegedrag. Als we iemand zien geeuwen, geeuwen wij ook. Als iemand lacht, lachen we mee. Als iemand danst, zullen we meedoen. Imitatie is erg belangrijk in het dierenrijk omdat we op die manier leren. De mens is een superimitator. Apen zijn veel slechtere na-apers dan wij.»
HUMO Een andere ontdekking die toont dat we sociale wezens zijn, geneigd tot helpen: het knuffelhormoon oxytocine. Onze huid zit vol sensoren die de aanmaak van dat hormoon stimuleren, en als het vrijkomt, voelen we ons prettig. Een uitnodiging om mekaar vast te pakken.
Johan Hoebeke «Om sociaal contact te leggen tout court. Oxytocine wordt al lang gebruikt om weeën op te wekken, en het stimuleert ook de productie van moedermelk, maar ook mannen maken oxytocine aan. Toen een neurobiologe die zelf zwanger was, vaststelde dat ze zich goed voelde als ze oxytocine kreeg toegediend, is ze die roze wolk beginnen te onderzoeken. Ze heeft experimenteel aangetoond dat het effectief sociaal contact vergemakkelijkt.»
HUMO Mensen hebben een grotere prefrontale cortex dan alle andere diersoorten. Dat is het deel van de hersenen dat geavanceerde, complexe vaardigheden aanstuurt, zoals redeneervermogen en planning.
Van Duppen «Het is evolutionair gezien het jongste deel van de hersenen, en bij de mens neemt het het grootste deel in. Met fMRI-scans hebben onderzoekers die prefrontale cortex de laatste jaren beter leren kennen: het remt onder meer de instinctieve reflexen van ons reptielenbrein af. Dat is het oudere, dieper liggende deel van onze hersenen, dat emoties regelt. Agressie. Angst. Zelfcontrole is belangrijk.»
Hoebeke «Ik heb daarstraks een uur vastgezeten in een warme, stilstaande trein. Onprettig, maar het is fatsoenlijk gebleven, er is niet gevochten. De vrouw voor me heeft me zelfs geholpen met haar smartphone om een andere trein te vinden.»
Van Duppen «Zet een groep chimpansees in die trein en het bloed zal vanonder de deur stromen. Experimenten hebben aangetoond dat zelfcontrole bij kinderen belangrijk is in hun ontwikkeling. Als er sprake is van een pathologie, heeft dat dikwijls te maken met een gebrek aan zelfcontrole. Die remming is evolutionair heel belangrijk voor sociale dieren.
»Zoogdieren stammen evolutionair af van de gewervelde dieren: die overgang is gepaard gegaan met een overgang in zorgzaamheid. Reptielen moeten hun plan trekken als ze geboren worden. Als schildpadden uit hun ei komen, kruipen ze met duizenden tegelijk naar de zee. Honderden worden door vogels opgegeten, maar doordat ze met veel zijn, halen toch nog genoeg exemplaren de branding. Zoogdieren hebben veel minder nakomelingen en worden kwetsbaar geboren. Zeker de mens. Toen we rechtop gingen lopen, had dat veel voordelen, maar bij vrouwen werd de bekkenuitgang kleiner, wat de bevalling bemoeilijkt. Zeker toen onze hersenen begonnen te groeien. De natuur heeft dat opgelost met de premature geboorte.»
Hoebeke «Onze hersenen zijn eigenlijk pas volwassen wanneer we 21 zijn, volgens sommige onderzoeken zelfs pas wanneer we 30 zijn. Soit: we kunnen niet zonder verzorging. Zonder aangeboren neiging tot zorgzaamheid zou de homo sapiens niet bestaan.»
undefined
'Het vrijemarktdenken is ons opgedrongen door het grootkapitaal. Ze hebben denktanks opgericht en de media beïnvloed'
HUMO Dat we sociale wezens zijn, heeft nog een bijzonder neveneffect: intelligentie.
Van Duppen «We zijn als soort maar zo slim geworden doordát we sociaal zijn. Kennis is een kwestie van cumulatie. Wij zijn de beste social learners op de planeet. Omdat we goede imitators zijn, maar ook omdat we het best samenwerken.
»Het doorbraakonderzoek over social learning is dat van Michael Tomasello. Hij heeft in 2007 het gedrag van mensenkinderen vergeleken met dat van orang-oetangs en chimpansees, onze nauwste verwant. Dat is alsof je in een teletijdmachine kijkt: we weten door deductie dat het gedrag van chimpansees lijkt op dat van onze voorouders die zes miljoen jaar geleden leefden. Uit het onderzoek van Tomasello is gebleken dat chimpansees van 2,5 jaar iets beter scoren dan kinderen qua fysieke intelligentie – oriëntatie, het herkennen en vergelijken van hoeveelheden, het begrijpen van oorzakelijkheid –, maar dat mensenkinderen dubbel zo goed scoren voor sociale intelligentie. Dat gaat over het delen en peilen van gevoelens en intenties. In 2009 heeft men dat onderzoek overgedaan en is men die chimpansees en kinderen blijven opvolgen: toen bleek dat de intelligentie van de apen naderhand stagneert, terwijl die bij de mens explosief blijft groeien.»
HUMO We zijn ook uniek omdat we in grote groepen samenleven. Precies daarom – en niet omdat onze omgeving vijandig is – hebben wij volgens de Britse antropoloog Robin Dunbar grote hersenen.
Van Duppen «Dunbar heeft dat aangetoond bij primaten en bij menselijke fossielen: hoe groter de hersenen, hoe groter het samenlevingsverband. Omdat het leven dan complexer wordt, natuurlijk. Dunbar schat dat de mens gemiddeld met honderdvijftig mensen intensief kan samenleven en persoonlijk contact onderhouden. Dat lijkt weinig, maar onderzoek aan de hand van kerstkaartjes en sociale media bevestigt dat Dunbar-getal.»
undefined
Johan Hoebeke (rechts): 'Economische ongelijkheid wordt niet door de natuur gecreëerd, maar door het economische systeem.
Dikke auto stopt niet
HUMO Een andere mythe die jullie onderuithalen: de mens wordt niet hebzuchtig geboren. Nochtans is dat de grondslag van veel economische theorieën. Het komt erop aan die hebzucht te kanaliseren.
Van Duppen «De mens wordt altruïstisch geboren en is tot het kwade in staat, en niet andersom. Dat is een recent inzicht uit de kinderpsychologie. Onderzoekers van Harvard en Yale hebben dat onderzocht: als je in een experimentele setting iets laat vallen, kruipen baby’s naar je toe om het op te rapen en terug te geven. Zelfs als het een koekje is. Maar als je het iets te opzichtig laat vallen, zullen ze je níét helpen: ze herkennen kwaad opzet. Baby’s hebben al een notie van goed en kwaad voor ze kunnen spreken. Een baby van drie maanden oud kan een onderscheid maken tussen tekenfilmfiguurtjes die elkaar helpen en die elkaar tegenwerken.»
HUMO Altruïsme kent verschillende gedaanten. We zijn sneller geneigd om verwanten te helpen. Of als we iets in ruil krijgen. Of omdat we er een goede reputatie mee uitbouwen. Maar ook in andere gevallen is altruïsme te verkiezen. Zelfs als de tegenpartij minder gul is. Dat blijkt uit de speltheorie, een tak van de wiskunde die aan de hand van spelletjes de interactie tussen mensen analyseert, en de manier waarop ze beslissingen nemen.
Van Duppen «Het klassieke experiment is het gevangenendilemma. De setting: je hebt een inbraak gepleegd met een vriend en je wordt alle twee opgepakt door de politie. Als je allebei blijft ontkennen, kom je weg met een geldboete. Als je alle twee bekent, krijg je allebei vijf jaar cel. Als de ene bekent en de andere ontkent, krijg je respectievelijk tien jaar cel en nul jaar. Individueel bekeken is bekennen de beste optie: je komt vrij of je krijgt maar vijf jaar cel. Maar dat geldt alleen als je je vriend vertrouwt. Als jij bekent en je vriend niet, heb je tien jaar aan je been. De interessante vraag is wat je moet doen als je dat soort beslissingen meerdere keren na elkaar moet nemen. Wat als je vriend je de eerste keer effectief geflikt heeft? De neiging zal groot zijn om de volgende keer niet meer samen te werken. Fout, blijkt uit de wiskundige modellen: samenwerken is altijd het duurzaamst. Het komt erop aan genereus te zijn – je moet de eerste stap zetten –, vertrouwen te hebben en vergevingsgezind te zijn bij de eerste afvalligheid. Maar je moet wel grenzen trekken als het té ver gaat: een cheater kan de groep kapotmaken.»
HUMO Generositeit, vertrouwen en vergeving zijn tegenwoordig niet erg populair.
Van Duppen «Ja en nee. Waar solidariteit is, zal je die drie waarden terugvinden. Maar de neoliberalen horen dat natuurlijk niet graag. Er is een goed, uitvoerig gedocumenteerd voorbeeld: orkaan Katrina. Door de beeldvorming van de media denkt iedereen alleen aan de plunderingen, terwijl er in de realiteit vooral solidariteit was: dat is wetenschappelijk bewezen.»
HUMO Arme mensen zijn genereuzer voor goede doelen dan rijke.
Van Duppen «Ja, dat blijkt uit onderzoek van Paul Piff, een sociaal psycholoog van de universiteit van Berkeley. Dat was eigenlijk geen verrassing: het was in databanken van liefdadigheidscampagnes al opgevallen. Piff is ook ooit aan een zebrapad gaan staan, liet vervolgens iemand oversteken en noteerde dan welke auto’s stopten en welke niet: er was een duidelijke correlatie tussen de prijs van de auto’s en asociaal rijgedrag.»
HUMO Een ander hangijzer: ongelijkheid. Voor Aristoteles was het een natuurlijk gegeven. De Amerikaanse wetenschapper Jared Diamond heeft aangetoond dat er geen enkele natuurlijke grondslag voor bestaat.
Hoebeke «Het is te zeggen: er zal altijd variatie zijn in de natuur. Maar de problematische ongelijkheid is economische ongelijkheid: die wordt niet door de natuur gecreëerd, maar door het economisch systeem. Dat is het fundament van het neoliberalisme.»
HUMO Ongelijkheid was al aanwezig in de feodale samenlevingen.
Van Duppen «Economische ongelijkheid is ontstaan na de landbouwrevolutie, toen mensen zich settelden en gewassen gingen verbouwen. Samenlevingen van jager-verzamelaars waren net heel egalitair. Ze konden niet anders: ze waren op elkaar aangewezen voor de jacht op groot wild. Als je zo’n samenwerking in stand wil houden, moet je de buit eerlijk verdelen. Samenhorigheid was essentieel voor het voortbestaan van de groep. Ook daar stond of viel het met generositeit, vertrouwen en vergevingsgezindheid.»
Hoebeke «Economische ongelijkheid kon pas ontstaan wanneer iemand te veel had van iets en het kon bewaren. Een typisch voorbeeld: de indianenstammen uit Noordwest-Amerika. Die leefden van de zalmvangst en moesten hun voedsel in korte tijd verzamelen, wanneer de zalmen stroomopwaarts kwamen paren. Ineens zaten ze met een geweldig overschot dat ze niet konden bewaren. Tot ze leerden hoe ze zalm moesten roken: vanaf dan kon je stapelen en die vis te gelde maken. Zo is een heersende klasse ontstaan, die een deel van de bevolking als slaaf voor zich liet werken.»
undefined
'We zijn als soort maar zo slim geworden doordát we sociaal zijn'
HUMO Maar hoe kan dat, als de mens volgens u een natuurlijke hang naar gelijkheid heeft?
Van Duppen «Er zit ook wel een aangeboren neiging tot zelfzucht in mensen, het is de uitdaging om voorwaarden te creëren die de sociale aspecten doen openbloeien. Als de omgeving onveiliger wordt, reageren mensen egoïstischer. In een veilige omgeving voelen we meer vertrouwen en generositeit. Maar afkeer van onrechtvaardigheid is sterker, en zelfs ouder dan de mens.»
Arm? Niet erg
HUMO U bent beiden gelieerd aan de PVDA. Dat verklaart misschien de verstrekkende conclusie van jullie boek: alleen een links denkkader – als we solidariteit, mededogen en vergevingsgezindheid zo mogen samenvatten – sluit écht aan bij wie we zijn.
Hoebeke «Het is geen links boek. Het is zelfs geen boek tégen rechts. Het is een boek tegen het mensbeeld van de neoliberalen en de ideeën die ze ons jarenlang hebben ingeprent.»
HUMO Dan schiet me de naam van Theodore Dalrymple te binnen. Hij heeft jaren als psychiater in gevangenissen gewerkt, en denkt te weten hoe de ‘onderklasse’ in elkaar zit.
Van Duppen «Wij hebben hem geciteerd in ons boek. Dalrymple beweert dat de criminaliteit onder de blanke bevolking van Engeland veroorzaakt wordt door tatoeages. De tatoeëernaald brengt een langzaam werkend virus in het menselijk lichaam, dat zo de weg vindt naar de hersenen.»
HUMO Hij gebruikte toch gewoon een beeld?
Hoebeke «Hij heeft dat virus nooit gezien. Die man weet niet waarover hij praat. Nonsens. Zo waanzinnig dat je het niet gelooft.»
HUMO Bart De Wever vond hem inspirerend.
Van Duppen «Dan is dat een blamage voor Bart De Wever, maar ik heb de indruk dat hij al wat voorzichtiger is geworden.»
HUMO Jullie koppelen het hardvochtige, negatieve beeld van de mens als hebzuchtig wezen rechtstreeks aan het neoliberalisme. Heeft dat een monopolie op egoïsme?
Hoebeke «Het is het beginstandpunt van de ideologie. De econoom Milton Friedman schrijft: ‘What kind of society isn’t structured on greed?’ De waarheid is: 190.000 jaar lang waren samenlevingen níét op hebzucht en ongelijkheid gebaseerd.
»De neoliberalen hebben de mosterd gehaald bij het sociaal darwinisme van Herbert Spencer. Spencer heeft de principes van de evolutiebiologie op de menselijke samenleving geprojecteerd. Hij was een tijdgenoot van Darwin, en die heeft het idee van the survival of the fittest zelfs bij Spencer gehaald. Maar bij Darwin is the fittest niet de sterkste, maar degene die het best is aangepast. De mens is niet goed aangepast omdat hij sterk is, maar omdat hij een sociaal wezen is. Darwin heeft altijd veel nadruk gelegd op sociale instincten en samenwerking, ook in de biologische evolutie, maar dat is onvoldoende bekend.»
Van Duppen «Bij Spencer waren the fittest wél de sterksten. Of de rijksten. De zwakkeren brachten de gezondheid van het volk en het ras in het gedrang.»
Hoebeke «Hij zei ook dat armoede erfelijk was. En dus natuurlijk. Versta: niet erg.»
HUMO Dat was de 19de eeuw. We weten intussen beter.
Van Duppen «Heeft Gwendolyn Rutten niet onlangs in Humo gezegd dat een beetje ongelijkheid goed is? Het neoliberalisme vloeit voort uit het sociaal darwinisme, het heeft die ideeën expliciet opgepikt.»
undefined
'Vrijhandel is de ideologie waarmee de sterkste monopolies wil verwerven'
HUMO Vrijhandel is een ander stokpaardje van het neoliberalisme. Steven Pinker heeft in ‘Ons betere ik’ aangetoond dat de wereld minder gewelddadig is dan vroeger. Dat heeft onder andere met vrijhandel te maken. Open economieën zijn minder gewelddadig.
Hoebeke «Ik betwist dat de wereld minder gewelddadig geworden is. Veel geweld verdwijnt onder de mat. Recent is gebleken dat in Colombia 200.000 mensen zijn verdwenen: niemand sprak daarover. Ik denk niet dat Pinker alle cijfers had. Of wilde zien.»
HUMO Het is ook gewoon de logica zelve: als mensen handel drijven, komen ze elkaar tegen, leren ze elkaar kennen en groeit begrip. Ze worden ook afhankelijk van elkaar.
Van Duppen «Dat is zo. Maar de vrijhandel van het neoliberalisme heeft niets met echte vrijhandel te maken. TTIP: dat is hun vrijhandel, monopolies die bedisseld worden achter gesloten deuren. Vrijhandel is de ideologie waarmee de sterkste monopolies wil verwerven.»
HUMO Als het neoliberale denkkader zo dwaas is, tegengesteld aan onze natuur, waarom heeft de verf dan toch gepakt?
Hoebeke «Omdat de heersende klasse er profijt uit haalt. Het neoliberalisme is een dominante ideologie die ons is opgelegd.»
Van Duppen «Naomi Klein heeft dat gedocumenteerd in ‘The Shock Doctrine’: het vrijemarktdenken is niet via democratische weg doorgedrongen in de geesten. Na de Vietnamoorlog voelde het grootkapitaal dat het de voeling met de intelligentsia verloor. Ze hebben denktanks opgericht, leerstoelen aan de universiteit gefinancierd, de media beïnvloed. Ze hebben framing gebruikt om alles in het neoliberale kader te wringen.»
HUMO Op de sociale media zie ik toch vooral oprispingen van het buikgevoel. Vluchtelingen hebben hun miserie zelf gezocht. Werklozen zijn profiteurs. Sinds deze zomer heten allochtonen weer openlijk ‘makakken’. Is dat neoliberalisme?
Van Duppen «Pur sang: de zwakkeren hebben zélf schuld aan hun situatie. Maar de sociale media vertekenen het beeld.»
Hoebeke «Daar zie je niet dé mens aan het werk, maar een specifiek, euh, specimen (lacht). Als je goed kijkt, zie je nog genoeg blijken van solidariteit. Op televisie zien we Nigel Farage continu zeggen dat hij geen kakkerlakken wil in zijn land, maar we zien nooit dat honderden Engelsen vrijwillig in het vluchtelingenkamp in Calais gaan helpen.»
Van Duppen «Toen een jonge verpleegster in De Standaard getuigde over wantoestanden in rusthuizen, heeft dat ook een golf van verontwaardiging veroorzaakt.
»Ik vond ‘Terug naar eigen land’ van Martin Heylen een geweldig goed tv-programma. Omdat je bij politici zoals Veroniek Dewinter, Zuhal Demir – aanhangers van het wij-zij-denken – gaandeweg zag dat hun diepere menselijke aard het overnam. Margriet Hermans heeft drie weken niet geslapen en toert nu rond om sympathie te vragen voor de vluchtelingen.»
HUMO Jean-Marie Dedecker is niet van mening veranderd.
Van Duppen «Ik zei het al: binnen elke biologische soort heb je variatie (lacht). Dat doet me denken aan Jean-Jacques Cassiman, de geneticus die ons manuscript heeft gelezen. Hij was heel enthousiast, heeft hij me drie keer gemaild tijdens het lezen. Op het eind schreef hij: ‘Na het lezen van dit boek weet ik zéker dat Donald Trump tot een aparte mensensoort hoort’ (lacht).»
