De volgende pandemie? ‘Het is bang aftellen naar het moment dat er een bacterie opduikt die tegen álle antibiotica bestand is’

'Het is een bom die de gezondheidssystemen wereldwijd zal opblazen. We hebben de lont aangestoken, maar we weten niet hoe lang ze is.' Zo klinkt het in de documentaire 'Resistance Fighters’. Daarin slaan experts alarm over de opmars van multiresistente bacteriën, waartegen zelfs de krachtigste antibiotica niks meer vermogen. Alsof de coronapandemie nog niet genoeg was, stevenen we af op een nieuw soort middeleeuwen, waarin de banaalste infectie opnieuw dodelijk wordt.

HUMO Een microbioloog omschrijft bacteriën in 'Resistance Fighters' als de drijvende kracht achter alles op aarde: ze hebben de chemie, de geologie en de fysieke eigenschappen van alles om ons heen veranderd.

BOUDEWIJN CATRY (Sciensano, hoogleraar epidemiologie aan de ULB) «Bacteriën zijn superbelangrijk voor alle leven op aarde, en dus ook voor de mens. Deze ééncellige organismen behoren tot de oudste levensvormen op de planeet. Ze zijn ook de voorlopers van alle gewervelde dieren: ze begonnen samen te klonteren en zo zijn allerlei soorten ontstaan, waaronder de mens.

»Bacteriën leven ook overal op en in ons lichaam: op onze huid, in onze neus en keel, in onze darmen... Er zitten er zelfs in heel kleine aantallen in het urinestelsel en het bloed. We hebben nog maar recentelijk ontdekt dat die in het bloed zeer belangrijk zijn voor de werking van ons afweersysteem.»

HUMO We zien ze als minuscule vijanden die ons ziek kunnen maken, maar eigenlijk doen ze heel veel goeds?

CATRY «We kúnnen niet zonder. In onze darmen zitten er véél: bij de gemiddelde volwassene ongeveer een halve kilo. Ze breken er de suikers, vetten en eiwitten in ons voedsel af, zodat we die via het darmstelsel kunnen opnemen. Sommige maken zelfs vitaminen.

»Elke plek van ons lichaam is ingenomen door bacteriën, maar ook door schimmels en virussen, die voortdurend met elkaar in gevecht zijn. Komt er ergens een plekje vrij, dan wordt dat meteen bezet. De meeste bacteriën houden ons gezond, maar heel af en toe nestelt zich een voor ons minder gunstige bacterie op zo'n vrijgekomen plek. Die kan dan een infectie veroorzaken, met soms de dood tot gevolg.»

HUMO Zo'n infectie kunnen we behandelen met antibiotica.

CATRY «Antibiotica zijn stoffen die bacteriën doden of de groei van een kolonie afremmen. Het merendeel is van natuurlijke oorsprong: penicilline, het eerste antibioticum, is afkomstig van een schimmel. Alle levensvormen die nadeel kunnen ondervinden van bacteriën, hebben er door de eeuwen heen afweermechanismen tegen ontwikkeld. Zo heeft de mens een resem natuurlijke antibiotica. Ook bacteriën ontwikkelen antibiotica om zich tegen ándere bacteriën te verweren. Die natuurlijke antibiotica hebben we chemisch verbeterd, en we maakten ook volledig artificiële antibiotica. Er zijn dus heel veel soorten. De meeste werken in op de celwand van de bacterie, waardoor die zich niet meer kan vermenigvuldigen.»

HUMO Hoe worden bacteriën resistent tegen antibiotica?

CATRY «Door natuurlijke selectie. Wanneer een bacterie zich vermenigvuldigt, treden er kleine genetische wijzigingen op. Soms zorgen die mutaties ervoor dat de bacterie beter bestand is tegen een bepaald antibioticum. Die variant zal zich dan verder vermenigvuldigen, terwijl andere varianten afsterven.»

HUMO Er zijn steeds meer bacteriën die ongevoelig zijn voor bijna álle soorten antibiotica, zoals de ziekenhuisbacterie.

CATRY «De 'ziekenhuisbacterie' is een verzamelnaam. Men noemt die bacteriën zo omdat ze vooral voorkomen in ziekenhuizen, waar veel antibiotica worden gebruikt: patiënten krijgen ze preventief vóór of na een operatie. Maar de ziekenhuisbacterie wordt ook gevonden in rusthuizen, bij tieners die antibiotica gebruiken tegen jeugdpuistjes, bij vleeskalveren en vleesvarkens - die via hun voeding veel antibiotica krijgen - en bij slachtkippen.

»De bekendste is MSRA, die we in België intussen zo goed als verslagen hebben in de ziekenhuizen, dankzij strenge hygiënemaatregelen. Maar er is een nieuwe ziekenhuisbacterie opgedoken: de coliform. Die zit voornamelijk in de darmen, waar ze zeer moeilijk op te sporen is, en die is ook resistent tegen veel meer antibiotica, zelfs tegen laatstelijnsantibiotica die alleen worden gebruikt om ernstige infecties met een multiresistente bacterie te behandelen.»

HUMO Hebben we dan tegen bepaalde bacteriën helemaal géén verweer meer?

CATRY «Er zijn wel nieuwe antibiotica. Bovendien kunnen bacteriën soms ook gevoeliger worden voor antibiotica. De pneumokok, die longontsteking veroorzaakt, is er nu veel minder tegen bestand. Dat heeft te maken met zorgvuldiger gebruik van antibiotica.

»We zullen sowieso telkens nieuwe moeten ontwikkelen. Bacteriën hebben een fenomenaal geheugen. Ze nemen niet alleen de resistentie van hun voorouders over: doordat ze aan elkaar genetische informatie kunnen doorgeven, hebben ze ook het geheugen van alle andere generaties en alle andere kolonies wereldwijd. Alles wat ooit tegen hen is gebruikt, zit mogelijk opgeslagen en kan vroeg of laat als verweer tegen antibiotica worden ingezet. Resistentie kan heel snel optreden en kan zich ook zeer snel verspreiden. Gelukkig geldt dat niet voor alle antibiotica en alle bacteriën. Er zijn nog altijd oude antibiotica die goed werken.»

HUMO De Wereldgezondheidsorganisatie (WHO) waarschuwde in twee lijvige rapporten dat er veel te weinig onderzoek wordt gedaan naar nieuwe antibiotica. Er zouden maar twee geneesmiddelen tegen multiresistente bacteriën in ontwikkeling zijn.

CATRY «Veel antibiotica worden te snel onbruikbaar, en de farma-industrie wil geen grote investeringen doen in middelen die over vijf jaar waardeloos zijn. Je moet een patent nemen voor je ze op de markt brengt, gevolgd door een resem klinische studies die jaren in beslag kunnen nemen: van de pakweg twintig jaar dat een patent geldig is, blijft er vaak maar de helft over. Dan wordt een middel wel heel duur. En omdat ze zo duur zijn, worden ze niet vaak gebruikt. Men probeert nu te bekijken hoe men dat businessmodel aantrekkelijker kan maken.

»De grote farmabedrijven richten zich op chronische aandoeningen zoals diabetes, kanker, immuniteitsstoornissen en hart- en vaatziekten, omdat daar meer winst mee te maken valt. Maar veel spin-offs van universiteiten of kleinere bedrijven doen wél nog onderzoek naar nieuwe antibiotica. Wanneer ze een goed middel hebben, worden die bedrijfjes overgenomen door een grote speler. Het risico zit dus niet meer bij de farmareuzen, de winst wel. Zo zijn er de laatste jaren veel nieuwe middelen op de markt gekomen, en wereldwijd zitten er nog ongelooflijk veel in de pijplijn. Ik ben niet zo pessimistisch als de WHO.»

HUMO Eén van de belangrijkste oorzaken van resistentie is de overconsumptie van antibiotica. Letterlijk élke antibioticakuur verhoogt het risico.

CATRY «Klopt. Een antibioticakuur heeft een enorme impact. Alle bacteriën in het lichaam die gevoelig zijn voor het antibioticum en daar direct in contact mee komen, zullen sterven, maar de kleine hoeveelheid die ertegen gewapend is, zal zich vermenigvuldigen. Tot twee, drie jaar later kun je nog restsporen van resistentie tegen dat antibioticum vinden. Het is net door die restfractie dat we machteloos staan, want resistentie kan aan andere bacteriën doorgegeven worden.»

HUMO Er lopen dus véél mensen met resistente bacteriën rond?

CATRY «De meeste mensen hebben resistente bacteriën. Als je een paar dagen in het ziekenhuis antibiotica krijgt, zit je zelfs bomvol. Op zich kan dat doorgaans geen kwaad: als het afweersysteem goed functioneert, genezen de meeste mensen zonder medicatie.»

HUMO Wanneer wordt zo'n bacterie wel een probleem?

CATRY «Het is een beetje zoals bij het coronavirus. Vooral bij mensen met een verminderde afweer kan zo'n bacterie hard toeslaan: ouderen of mensen wiens immuunsysteem minder goed werkt, mensen met kanker of aids, transplantatiepatiënten, mensen met grote brandwonden of patiënten die net een ingrijpende operatie hebben ondergaan.»

HUMO Wat gebeurt er wanneer zulke patiënten een multiresistente bacterie oplopen?

CATRY «Als die vanuit de darmen doordringt tot de plek waar de ingreep is gebeurd, kan ze daar in het weefsel gaan woekeren. Ze kan ervoor zorgen dat de wonde niet goed sluit. De bacterie kan ook in het bloed terechtkomen, met mogelijk fatale gevolgen.»

HUMO Bijna de helft van de antibiotica wordt voorgeschreven voor ziektebeelden waarbij ze geen enkel nut hebben. Een derde van de mensen denkt nog altijd dat antibiotica helpen tegen een verkoudheid.

CATRY «Antibiotica worden ook vaak te lang genomen. Als je in Nederland voor vijf dagen een antibioticum voorgeschreven krijgt, geeft de apotheker je maar voor vijf dagen pillen mee. In België krijg je vaak nog een verpakking voor veertien dagen. We hebben lang gedacht dat antibiotica zo lang mogelijk moeten worden genomen, zodat alle slechte bacteriën zeker dood zijn. Nu weten we dat een korte kuur, maar dan in een hoge dosis, veel beter is. Je doodt dan de bacteriën en geeft andere niet te veel kans om resistent te worden en die resistentie door te geven. Soms is een kuur van drie tot vijf dagen meer dan voldoende.»

HUMO In de ziekenhuizen worden al veel minder antibiotica voorgeschreven. Daar doet België het zelfs beter dan het Europese gemiddelde. Maar onze huisartsen en rusthuizen doen het veel slechter.

CATRY «Er is nog zeer veel verbetering mogelijk. De regering heeft wel ingegrepen en betaalt sommige antibiotica niet meer terug, maar ze worden nog altijd voorgeschreven. De patiënt betaalt ze nu uit eigen zak.»

VAN DIER NAAR MENS

HUMO In de landbouw worden zeer veel antibiotica gebruikt.

CATRY «Sinds 2006 mogen ze in Europa niet meer in dierenvoeding zitten als groeibevorderaar, maar ze worden er nog steeds ingestopt, zogenaamd om ziekten te voorkomen. Ik verwacht dat dat over tien jaar ook verboden zal zijn.»

HUMO In 2016 werd 80 procent van alle antibiotica die in de VS werden gebruikt door veevoeder geroerd: 15 miljoen kilo antibiotica, of 300 milligram per kilo vlees.

CATRY «Je moet dat ook in zijn historische context zien. Vroeger kregen dieren antibiotica via injecties. Die spuitplekken zorgden voor enorm hoge concentraties in het vlees en dat is ongezond voor de consument. Daarom is men dieren via de voeding antibiotica beginnen te geven. Zo kon je voorkomen dat mensen via de consumptie van vlees werden besmet met bacteriën zoals salmonella. Vandaag is men zich ervan bewust dat antibioticaresistentie een groter probleem is dan die mogelijke besmettingen.»

HUMO Door antibiotica in veevoeder ontstaan resistente bacteriën die ook weer kunnen overgaan op de mens.

CATRY «Vroeger dacht men dat het enkel via de mest ging: gewassen werden ermee besproeid, en zo konden bacteriën in de voeding van de mens terechtkomen. Een andere goed gedocumenteerde manier is via uitwerpselen die in het slachthuis tijdens het verwijderen van de ingewanden op vlees terechtkomen. Als dat vlees onvoldoende gebakken wordt, of onvoorzichtig wordt gemanipuleerd, kunnen zo ook bacteriën op de mens worden overgedragen. Sinds een jaar of tien, vijftien weten we echter dat mensen ook via direct contact met dieren besmet kunnen raken. Meer dan de helft van de varkens- en vleeskalverhouders hebben resistente stafylokokken. Ook huisdieren kunnen resistente bacteriën op mensen overdragen.

»We weten dat 60 à 70 procent van de varkens met stafylokokken besmet zijn. Voor slachtkippen is dat 10 à 15 procent. Bij volwassen koeien en melkvee is het probleem minder groot, maar bij vleeskalveren is het ook tot 70 procent.»

HUMO In Duitsland, wordt in de documentaire gezegd, is het gebruik van antibiotica in veevoeder sterk afgenomen, maar alleen omdat men op antibiotica is overgeschakeld die zestig tot zeventig keer krachtiger zijn. Het gaat ook om antibiotica die in ziekenhuizen worden gebruikt voor de behandeling van transplantatiepatiënten. Iemand noemt dat ronduit misdadig.

CATRY «De Europese Unie heeft in 2019 wel nieuwe richtlijnen uitgevaardigd: krachtige antibiotica mogen in de landbouw niet meer preventief worden toegediend, maar alleen nog om uitbraken van ziekten te bestrijden. We zitten nu in een overgangsfase waarin de veehouderij de nodige tijd krijgt om zich aan te passen.

»Je merkt wel dat er in de landbouw, ook in België, steeds krachtigere antibiotica worden gebruikt. In ons land wordt dat gecontroleerd door het AMCRA: dat is opgericht om het antibioticagebruik in de diergeneeskunde te verminderen, en dat is zeer goed gelukt.»

HUMO Een belangrijke bron van bacteriële resistentie zijn de vele antibiotica die via afvalwater in rivieren en het milieu terechtkomen.

CATRY «Veel antibiotica worden afgebroken in het lichaam, maar een deel belandt via de stoelgang of de urine in het riool. Een kleine fractie dáárvan komt in het milieu terecht. Wijzelf en collega's hebben dat ook onderzocht: in het oppervlaktewater in de buurt van ziekenhuizen of pluimveebedrijven zie je goed welke antibiotica daar worden gebruikt.

»In Europa is het probleem wel minder groot dan in pakweg Azië, omdat er hier zeer strenge regels zijn voor afvalwater van de industrie. Vóór nieuwe antibiotica worden goedgekeurd, moeten farmabedrijven ook studies uitvoeren naar wat er met een antibioticum gebeurt wanneer het in het milieu belandt. Europa besteedt er dus zeker aandacht aan. De rest van de wereld is een ander verhaal.»

HUMO In Azië komt wereldwijd de meeste resistentie voor. Men gebruikt er niet alleen zeer veel antibiotica, rivieren zijn er tegelijk rioolafvoer en waterbron. Wie in Azië op reis is geweest, draagt wellicht één of meer resistente bacteriën in de darmen mee.

CATRY «Je kunt in het buitenland zulke bacteriën oplopen, zeker ook als je er in aanraking komt met de zorgsector. Maar bacteriën uit het buitenland zijn niet het grootste probleem. De meeste resistentie is nog altijd het gevolg van het antibioticagebruik in eigen land.»

CORONA-EFFECT

HUMO Volgens de WHO is door de coronapandemie het gebruik van antibiotica sterk toegenomen.

CATRY «In het begin was er nogal wat te doen rond het gebruik van het oude antimalariamiddel hydroxychloroquine, dat samen met een antibioticum tegen gonorroe werd gegeven. Wat de precieze gevolgen daarvan zijn, moet nog blijken, maar dat het tot meer resistentie heeft geleid, spreekt voor zich.»

HUMO Nog een effect van de pandemie is dat iedereen zich nu op virusremmers en een vaccin heeft gestort, waardoor er nóg minder interesse is in onderzoek naar antibiotica.

CATRY «Dat klopt. Het positieve is dan weer dat de testcapaciteit, ook voor het vaststellen van bacteriële ziekten, door deze crisis zal vergroten. Dat zal op middellange termijn een gunstig effect hebben op het gebruik van antibiotica.»

HUMO Wat is de procedure als een patiënt een multiresistente bacterie oploopt?

CATRY «Meestal kijkt men al vóór de ziekenhuisopname of iemand een resistente bacterie heeft. Als dat het geval is, moet je een heel protocol volgen: je neus ontsmetten met een antibioticumzalf, je haren wassen met een speciale shampoo en gedurende meerdere dagen telkens nieuwe kleren aandoen en jezelf grondig wassen.

»Een patiënt die in het ziekenhuis een multiresistente bacterie krijgt, wordt in een éénpersoonskamer geïsoleerd. Het personeel moet dan beschermende schorten en mondmaskers dragen. Voor elke bacterie is er een specifiek protocol. Dat is voor de patiënt, de bezoekers en het personeel een grote belasting.»

HUMO Begin dit jaar zei de WHO nog dat de bedreiging van antibioticaresistentie nog nooit zo groot was.

CATRY «Daar ben ik het mee eens. In ons land sterven elk jaar 530 mensen aan de gevolgen van een infectie met multiresistente bacteriën. Dat zijn er meer dan er jaarlijks slachtoffers in het verkeer vallen. En in Europa valt het dan nog mee vergeleken met andere werelddelen - daar is de situatie veel zorgwekkender.»

HUMO Wereldwijd sterven er jaarlijks naar schatting 700.000 mensen door resistente bacteriën, volgens sommigen miljoenen. De teller van het wereldwijde aantal coronadoden staat momenteel boven het miljoen.

CATRY «Het is voor de medische wereld een beetje een taboe: een patiënt wordt verondersteld te genezen van een bacteriële infectie. Als dat niet lukt, is dat nog altijd een enorme schok.

»We moeten dringend verstandiger omgaan met antibiotica, maar ook proberen een betere diagnose te stellen, zodat we het onderscheid kunnen maken tussen bacteriën en virussen. Zo kunnen we antibiotica efficiënter en doelgerichter voorschrijven, met de juiste antibiotica tegen de juiste bacteriën en een zo kort mogelijke behandeling.»

100 BILJOEN DOLLAR

HUMO Wat als straks ook de krachtigste laatstelijnsantibiotica niet meer werken?

CATRY «Iedereen die in ziekenhuizen van antibiotica afhankelijk is, kan dan een dodelijke infectie oplopen. Dat wil zeggen: jonggeborenen in couveuses, moeders die een keizersnede hebben gekregen of tijdens een vaginale bevalling een streptokokkeninfectie oplopen - dat is één op de drie. Maar ook mucoviscidosepatiënten, kinderen met ademhalings- of ernstige longproblemen. En zelfs mensen die een nieuwe heup of knie moeten krijgen of aan de ingewanden moeten worden geopereerd, kankerpatiënten, mensen die een transplantatie hebben ondergaan, en alle patiënten met een immuunaandoening. Wereldwijd zal het aantal van zulke patiënten alleen maar stijgen. De afhankelijkheid van antibiotica zal dus nog toenemen.»

HUMO Resistente bacteriën kosten Europa jaarlijks naar schatting 1,5 miljard euro. Wereldwijd zou de kost de komende dertig jaar liefst 100 biljoen dollar bedragen, 2 à 3 procent van het mondiale bnp.

CATRY «Als een patiënt in het ziekenhuis een multiresistente bacterie oploopt, wordt de behandeling drie keer duurder: hij moet naar intensieve zorgen en zal veel langer in het ziekenhuis verblijven. Als het om een bloedinfectie gaat, waarvoor heel dure antibiotica nodig zijn, kan dat een extra kost van 100.000 euro betekenen. We hebben het dan nog niet over de schade voor de patiënt en de familie wanneer er onomkeerbare letsels zijn: die patiënten komen niet meer op de arbeidsmarkt. Wanneer er grote letsels zijn, moet de familie voor hen zorgen, en verdwijnt die óók van de arbeidsmarkt.»

HUMO Een belangrijke stap lijkt de ontwikkeling van nieuwe antibiotica door de farma-industrie aan te moedigen. Men zou met het idee spelen om de peperdure klinische tests door de overheid te laten financieren.

CATRY «Er wordt over allerlei pistes nagedacht. Een optie is om voor de ontwikkeling van antibiotica de regelgeving voor weesgeneesmiddelen - dat zijn middelen tegen zeer zeldzame ziekten - toe te passen. Zulke medicatie moet een korter testtraject doorlopen. De zeer zeldzame vorm van multiresistentie zou je als een weesziekte kunnen beschouwen. Ik ben ervan overtuigd dat men vrij snel - zodra de coronacrisis achter de rug is - met een goed voorstel zal komen, waardoor de industrie opnieuw in antibiotica zal investeren.»

HUMO Farmagroepen en stichtingen zouden een miljard dollar in onderzoek naar nieuwe antibiotica willen investeren. Ze hopen tegen 2030 twee tot vier nieuwe middelen te ontwikkelen.

CATRY «Dat bewijst dat we nog niet te veel moeten wanhopen. Ik vermoed dat zij wel rekenen op een ander businessmodel en daarover met de overheden in onderhandeling zijn. Zodra dat er is, zullen ze zich weer op de ontwikkeling van nieuwe antibiotica toeleggen, en het risico niet langer aan kleinere bedrijven overlaten.»

HUMO Hoe kunnen artsen aangezet worden om minder antibiotica voor te schrijven?

CATRY «Een arts heeft altijd de mogelijkheid om bij een bacteriële infectie de patiënt een 'niet-voorschrift van antibiotica' te geven, een document waarin wordt uitgelegd waarom ze niet worden voorgeschreven. Bij mensen met een normaal functionerend immuunsysteem kunnen bacteriële infecties spontaan genezen. Een andere optie is een 'uitgesteld voorschrift', dat alleen geldig is wanneer de symptomen verergeren. Dat zijn zeer goeie ingrepen: ze zorgen voor een vermindering van het antibioticagebruik zonder dat de gezondheid in gevaar komt.»

SLUIPEND GIF

HUMO Kunnen wij iets doen?

CATRY «In afwachting van kleinere verpakkingen kunnen we beginnen met restjes antibiotica naar de apotheker te brengen. Als je ze in de vuilbak gooit of door het toilet spoelt, kunnen ze in de bodem of het water terechtkomen. Raadpleeg ook altijd je huisarts. Steeds meer mensen bestellen antibiotica online. Dat is geen goed idee, omdat ze dan te lang of te kort worden genomen, of met onderbrekingen, of voor de verkeerde dingen. Men zou de onlineverkoop van antibiotica beter verbieden.

»Als je in contact komt met dieren, zorg dan voor een goeie handhygiëne vóór het eten. Was ook grondig je handen na een bezoek aan het toilet en respecteer de koude-warmteketen bij het koken: voedsel dat wordt opgewarmd en dan weer afkoelt, is een ideale voedingsbodem voor resistente bacteriën. Dat zijn basisprincipes.»

HUMO Volgens de makers van 'Resistance Fighters' is antibioticaresistentie vergelijkbaar met de klimaatopwarming: óók een wereldwijd probleem, onzichtbaar en voor het grote publiek dus weinig concreet.

CATRY «In 2011-2012 is er in een Nederlands ziekenhuis een grote uitbraak geweest van een multiresistente bacterie. Daardoor kreeg het probleem bij onze noorderburen meer media-aandacht en wordt er ook meer rond gesensibiliseerd. Maar in veel landen is het inderdaad een sluipend gif, net als de klimaatopwarming. Het verschil is dat het veel meetbaarder is: voor antibioticaresistentie kunnen we vergelijkende studies doen, de klimaatopwarming kun je niet met een andere aarde vergelijken. Het bewijs voor antibioticaresistentie is zo overduidelijk dat wetenschappers zeer snel overtuigd kunnen worden. In dat opzicht staan we er beter voor dan wetenschappers die alarm slaan over het klimaat. Ook al hebben die óók voor 100 procent gelijk (lacht).»

HUMO In de documentaire klinkt het dat artsen en onderzoekers bang aan het aftellen zijn naar het moment dat er een bacterie opduikt die tegen álle antibiotica bestand is.

CATRY «Dat scenario is niet ondenkbaar. Maar als die opduikt, zal ze snel door een lab worden geïdentificeerd. In Europa hebben we ook veiligheidsprotocollen voor zo'n geval: we hebben dat in het verleden al gedaan met bacteriën die bíjna volledig resistent waren. Zo'n bacterie zou dus niet het einde van de wereld zijn. We kunnen dat probleem opvangen.»

HUMO Voor die patiënt is het wellicht wél slecht nieuws.

CATRY «Het betekent niet noodzakelijk dat hij ten dode opgeschreven is. Het afweersysteem zal tegen de bacterie in actie komen. Er zijn ook andere behandelingen dan antibiotica: het immuunsysteem kan worden gestimuleerd of net verzwakt, je kunt de patiënt ontstekingsremmers, corticoïden of andere ondersteunende therapie geven. We hebben een waaier aan mogelijkheden, antibiotica is er maar één van.

»Ook patiënten die met een ziekenhuisbacterie besmet raken, overleven dat in de meeste gevallen. De kans dat je sterft aan een niet-resistente bacterie is nog altijd drie keer groter. We moeten daarom aandacht hebben voor álle bacteriën die infecties kunnen veroorzaken.»