De VS en China ontketenen een nieuwe Koude Oorlog: ‘Nee, zíj hebben het virus verspreid!’

De VS en China beschuldigen elkaar ervan het coronavirus te verspreiden. Een gewapend conflict zal dat niet snel voortbrengen, zegt China-expert François Godement. ‘Veel van de harde woorden zijn vooral voor binnenlands gebruik.’

Het coronavirus is ontsnapt uit een laboratorium in Wuhan, of zelfs bewust gelekt. Nee, de Amerikanen hebben het meegenomen naar de stad, toen daar in oktober vorig jaar een internationaal toernooi voor sportieve militairen werd gehouden. Amerikanen en Chinezen slaan elkaar om de oren met verwijten, met als inzet: wie is er schuldig aan de pandemie?

Chinese complotdenkers hebben al een naam gevonden voor ‘patiënt 0’, de eerste mens die het virus opliep en verder verspreidde: Maatje Benassi. Die Amerikaanse vrouw van 52, die als burger voor het ministerie van Defensie werkt, deed als reservist mee aan de Militaire Wereldspelen. Ze kwam uit bij het wielrennen, belandde na een val in een ziekenhuis en is om onduidelijke redenen tot patiënt 0 gebombardeerd. Zelfs de Engelstalige Chinese staatskrant Global Times noemde haar naam, zonder enig bewijs te leveren.

Dezelfde Global Times noemde de Amerikaanse minister van Buitenlandse Zaken Mike Pompeo ‘gedegenereerd’ en ‘verachtelijk’, omdat hij had gesuggereerd dat het virus wellicht uit een lab in Wuhan komt. Trump ging nog verder in zijn uitlatingen. Zo noemde hij de komst van het virus naar de VS erger dan Pearl Harbor, de marinehaven op Hawaï die de Japanners in 1941 onverwachts aanvielen.

En al lijkt het een Amerikaans cliché, Trump heeft ook al gesuggereerd dat hij China voor de rechter zal slepen om een schadeclaim in te dienen vanwege het verspreiden van het coronavirus. Ondertussen doet het verhaal de ronde dat het virus naar de mens is overgesprongen, omdat Chinezen vleermuizen zouden hebben gegeten. Dat zorgde zelfs voor een reactie, op Twitter, van de Chinese ambassadeur in Nederland, Xu Hong. ‘Feit: Chinezen eten absoluut geen vleermuizen.’

Trumps handelsdeal met China loopt op niets uit, tijd voor plan B

De Franse China-expert François Godement, verbonden aan het Institut Montaigne in Parijs, ziet het geruzie hoofdschuddend aan. Godement heeft verschillende boeken gepubliceerd over de toenemende invloed van Azië in de wereldpolitiek en hij adviseert onder meer de Franse regering, de Europese Unie en de Wereldbank.

Godement draait de vraag – waarom geven Trump en Pompeo de schuld aan China? – direct om. ‘De vraag is: waarom is Trump van mening veranderd? Eerst legde hij de nadruk op zijn uitstekende relatie met de Chinese president Xi en nu gaat hij vol in de aanval, met de nadruk op het virus.’

De verklaring ligt volgens hem in het al langer spelende conflict rond de onevenwichtige handelsrelatie van de twee landen. Dat leek aan het begin van dit jaar juist gekalmeerd, met een voorlopig handelsakkoord.

‘Trump hoopte dat de eerste fase van zijn handelsdeal er goed uit zou zien, op weg naar de verkiezingen.’ China beloofde in het akkoord meer Amerikaanse goederen af te nemen. ‘Maar dat gaat niet lukken. Het kan helemaal niet, al zouden de Chinezen willen, vanwege de economische neergang door de pandemie. Het is nu wel zeker dat het met die handelsdeal voorlopig niet veel wordt en daarom kiest Trump voor plan B: China voluit aanvallen. En het virus biedt daarvoor een uitstekende mogelijkheid.’

(On)terechte kritiek

Valt Trump China ook aan om te verbergen dat de aanpak in de VS niet succesvol is? ‘Dat zeggen veel mensen en daar zit ook wel wat in,’ zegt Godement. ‘Trump geloofde vanaf het begin al in de immuniteitstheorie. Die leidt onvermijdelijk tot grote aantallen doden en dat zal bij veel Amerikanen tot woede leiden. Dan komt het wel goed uit om China de schuld te geven.’

Helemaal ongelijk heeft Trump daarmee niet, meent Godement, de Amerikaanse kritiek is deels terecht. ‘China heeft gelogen tegen de eigen bevolking en tegen de Wereldgezondheidsorganisatie (WHO). Het heeft geruime tijd verzwegen dat het virus van mens tot mens besmettelijk is.’ Hij vermoedt dat China zo tijd heeft gewonnen om mondkapjes en andere hulpmiddelen op te kopen. ‘Dat kun je zien aan de Chinese douanecijfers.’

Maar andere populaire samenzweringstheorieën zijn volgens Godement uit de lucht gegrepen. ‘Om nu te zeggen dat het virus uit een Chinees laboratorium komt of zelfs bewust is gelekt, is wel een heel grote sprong. Daar is geen bewijs voor.’

De VS staan niet alleen in hun kritiek op China. Ook Australië en verschillende Europese landen hebben gewezen op de Chinese fouten en het gebrek aan informatie in het begin van de virusuitbraak. Ze dringen aan op een onafhankelijk onderzoek naar de aanpak van het virus in Wuhan, maar Peking ligt dwars.

Wat kunnen deze landen doen om China onder druk te zetten? ‘Niet veel, alleen campagnevoeren met woorden. Net zoals China campagnevoert, door zichzelf neer te zetten als land dat de wereld wil helpen met hulpmiddelen.’ Zo bestrijden het Westen en China elkaar met aantijgingen. ‘Wat we zien, is een Koude Oorlog op basis van pr.’

Gespleten opinie

Toch is een positieve uitkomst mogelijk, vooral als het gaat om de rol van de wereldgezondheidsorganisatie WHO. ‘Wat de VS kunnen bereiken, is dat de WHO iets minder op de hand van China is. Het lijkt erop dat die organisatie een onafhankelijk onderzoek steunt.’ Daarnaast zou Taiwan meer ruimte kunnen krijgen om mee te praten binnen de WHO. Het eiland, dat de virusuitbraak zeer efficiënt heeft aangepakt, heeft nu geen positie binnen de WHO, omdat China dat niet wil.

De Europese Unie kan meer doen, meent Godement. ‘De EU moet ook om een onafhankelijk onderzoek vragen. Dat is nog niet hetzelfde als China de schuld geven, het gaat om de toon. De VS impliceren van alles, de EU kan zeggen: laten we het gewoon onderzoeken.’

Maar de EU zit volgens Godement met een ‘gespleten opinie’. Commissievoorzitter Ursula von der Leyen heeft aangedrongen op een onderzoek en buitenlandchef Josep Borrell heeft gezegd dat we niet naïef moeten zijn, als het om China gaat. Maar de 27 ambassadeurs van de EU-lidstaten in Peking brachten vorige week een heel voorzichtige boodschap in een gezamenlijke opiniebijdrage in de Engelstalige staatskrant China Daily.

Die verdeeldheid zit volgens Godement in de hele EU ingebakken. ‘De instellingen en de lidstaten zijn compleet schizofreen, het is fascinerend. Er is een totaal gebrek aan zelfvertrouwen. Ze kunnen de consequenties van een conflict met China niet aan, als het om de handel gaat.’

De vlucht vooruit

De vraag is ook of meer druk op Peking iets zou uithalen. ‘China verspreidt zijn eigen verhaal en geeft geen antwoord op vragen van de buitenwereld.’ De Chinezen mengen zich ook in de verwijten over en weer, de blame game. ‘Zij zijn zelf begonnen anderen de schuld te geven, met het verhaal dat het virus is binnengebracht door Amerikanen tijdens de Militaire Wereldspelen.’

Aan dat toernooi deden in oktober 2019 in de Chinese stad Wuhan meer dan tienduizend atleten uit meer dan honderd landen mee. Op Chinese sociale media, die door de overheid gecontroleerd en gecensureerd worden, doet het verhaal de ronde dat de Amerikanen daar bewust het virus hebben verspreid. Het zou door de inlichtingendienst CIA zijn ontwikkeld om te gebruiken in biologische oorlogsvoering.

Die Chinese suggestie noemt Godement ‘een verzonnen verhaal’. Maar hij vermoedt, achteraf, dat er in oktober in Wuhan wel iets aan de hand was. Onlangs bleek dat de eerste Fransen al heel vroeg besmet waren en Frankrijk was ook aanwezig bij die Spelen. Wellicht waarde het virus destijds al rond in Wuhan en kozen de Chinese autoriteiten voor de vlucht naar voren, toen ze dat ontdekten. ‘Ik denk dat de Chinezen meer wisten en dat ze hun straatje wilden schoonvegen.’

Wat kunnen de gevolgen zijn van alle beschuldigingen over en weer? Tijdens de Koude Oorlog, het conflict dat de relaties tussen de westerse landen en de Sovjet-Unie en haar bondgenoten decennialang beheerste, was steeds de vraag: loopt dit uit de hand, wanneer valt de bom? Sommige experts zien ook nu risico’s op een militair conflict, zoals de vroegere Amerikaanse minister van Buitenlandse Zaken Henry Kissinger.

Ook aan Chinese kant klinken waarschuwingen, zoals die van Shi Yinhong, hoogleraar internationale betrekkingen aan de Renmin Universiteit in Peking en adviseur van de Chinese regering. Shi zei onlangs tegen nieuwszender CNN dat de betrekkingen tussen China en de VS ‘het laagste punt sinds 1972’ hebben bereikt. In dat jaar maakte de toenmalige Amerikaanse president Richard Nixon een historische reis naar Peking om de relatie te normaliseren.

Beide opportunistisch

Maar Godement ziet nu, in deze pr-versie van de Koude Oorlog, geen direct risico op een militair conflict. ‘Het blijft op dit moment bij woorden.’ De waarschuwing van mensen als Kissinger noemt hij ‘bangmakerij’. ‘Maar China zal nooit een onafhankelijk onderzoek toestaan en het blijft eigen beschuldigingen uiten.’ Chinese ambassadeurs in veel landen stellen zich ondertussen assertiever op en dragen de boodschap uit dat hun land niets verkeerd heeft gedaan.

Een militair conflict lijkt dan ver weg, maar waar kan dit geruzie tussen het Westen en China wel toe leiden? ‘Er komt minder samenwerking, China zal minder betrokken worden bij nieuwe projecten. Dat wil zeggen, als er keuze is.’ Die vraag speelt onder meer bij de aanleg van nieuwe communicatienetwerken, zoals 5G. ‘Maar ondertussen gaat de handel door en productie terughalen uit China is niet zo gemakkelijk.’

Niet alleen de westerse landen zijn opportunistisch, zegt Godement, ook de Chinese leiders. ‘Zij zijn hustlers, ritselaars.’ Daarmee bedoelt Godement dat zij geen ideologische scherpslijpers zijn, maar voortdurend naar kansen zoeken. Kansen om hun invloed uit te breiden, maar ook om geld te verdienen met handel.

We moeten ons realiseren dat deze Koude Oorlog er een is die om pr draait, om beeldvorming dus. ‘Veel van de harde woorden zijn vooral voor binnenlands gebruik bedoeld, zowel in China als in de VS.’ Bovendien is de Chinese president Xi Jinping volgens Godement niet iemand die snel risico’s neemt. ‘Xi is een heel voorzichtige, defensieve speler.’

(Trouw)