‘Delphine, dat is niet míjn verleden’

63 jaar geleden bracht Paola Ruffo di Calabria, een stralende Italiaanse prinses, het zonlicht naar dit grijze koninkrijk waar regen, kou en mist regeren. Met Albert nam ze haar intrek in kasteel Belvédère. Nu is koningin Paola 84, woont ze nog altijd in Belvédère, en spreekt ze voor het eerst over haar bewogen Belgische jaren in de RTBF-documentaire ‘Paola, côté jardin’ van regisseur Nicolas Delvaulx. ‘Ze zegt dingen die geen enkele koningin ooit heeft uitgesproken.’

Het is toeval, zegt Nicolas Delvaulx, dat de documentaire over Paola wordt uitgebracht kort na ‘Mijn verhaal’, de driedelige reeks over Delphine op VRT en RTL. Daarin was de prinses bepaald scherp voor haar biologische vader Albert. Moest er een vlekje op het koninklijke blazoen worden weggepoetst? Delvaulx zucht: ‘Ik wist niet dat er een documentaire over Delphine werd gemaakt. En ik betwijfel of het paleis op de hoogte was: ze hebben me er in elk geval niet over aangesproken.’

‘Drie jaar heb ik aan deze documentaire gewerkt. Ik heb Paola een tiental keer ontmoet. We hebben samen geluncht, gepraat, gewandeld in de buurt van Ciergnon, waar de koninklijke familie een buitenverblijf heeft. We hebben een dag of vijf gedraaid. En ik heb haar enkele keren geïnterviewd: soms één op één, soms met Albert erbij. Ook haar kinderen hebben met mij gesproken én enkele kleinkinderen. In de film is Paola te zien zoals ze in werkelijkheid is, een Italiaanse vrouw: spontaan, elegant, warm, dol op haar familie.’

HUMO Hoe hebt u dat klaargespeeld?

Nicolas Delvaulx (lacht) «De RTBF had me voorgesteld iets over Paola te maken. ‘Hoog tijd,’ zeiden ze, ‘dat we eens iets anders over haar vernemen dan altijd maar weer de clichés die over haar de ronde doen.’ Ik ben op het voorstel ingegaan, op één voorwaarde: ik wilde écht met haar kunnen speken.

»Ik had al het één en ander over de koninklijke familie gemaakt (documentaires over onder anderen Leopold I, prinses Lilian, prins Alexander, red.) en heb die films aan mensen uit haar entourage laten zien. Zes maanden lang heb ik mijn plannen toegelicht. Uiteindelijk hebben ze ermee ingestemd, zonder enige voorwaarde of restrictie: de documentaire is zonder censuur tot stand gekomen. Door die manier van werken kreeg Paola de kans zich uit te drukken zoals ze is. Het resultaat is een menselijk portret, met mededogen en begrip voor haar ongewone lotsbestemming.»

HUMO Beschouwt ze de film als een testament?

Delvaulx «Ik hoop van niet (lacht). Maar ze zegt wel belangrijke dingen. Dingen die geen enkele koningin bij mijn weten ooit heeft uitgesproken. Ze geeft antwoord op de vraag: ‘Wat heeft het voor mij, als mens, betekend koningin te zijn?’ Ik vermoed dat veel mensen ontroerd zullen zijn door wat ze vertelt. Paola heeft een onwaarschijnlijk leven geleid: enkele weken na haar ontmoeting met Albert was ze getrouwd. Enkele jaren later had ze drie kinderen.»

HUMO Is Paola ‘enkele weken na haar ontmoeting met Albert’ getrouwd?

Delvaulx «Ze hebben elkaar in elk geval niet vaak ontmoet voor ze zijn getrouwd: ze kenden elkaar amper. Dat maakt het niet eenvoudig om een goed huwelijk te hebben. Bovendien waren het de jaren 60: de zeden van een hele samenleving stonden op losse schroeven.

»Albert en Paola hebben elk hun avonturen beleefd, maar ik heb tijdens het draaien mogen vaststellen dat er veel wederzijdse affectie tussen hen bestaat. Ze zijn, ondanks alles wat er is gebeurd, een hecht koppel.»

HUMO Hebben ze openlijk over hun turbulente jaren gesproken?

Delvaulx «Dat hebben ze gedaan. In alle rust, zonder één vraag uit de weg te gaan. Het was de eerste keer dat ik een koppel van die leeftijd zo oprecht over hun relatiecrisis hoorde spreken. ‘Ik ben jarenlang erg alleen geweest,’ zei Paola.»

HUMO Heeft prinses Astrid hen via het geloof weer samengebracht?

Delvaulx «Het geloof was niet de motor van hun verzoening, het was veeleer omgekeerd: het verlangen om weer samen te zijn heeft hen weer tot het geloof gebracht. Maar ik stel voor dat u vooral zelf kijkt en zich een oordeel vormt (lacht).»

HUMO U hebt ook gepraat met koning Filip, de regerende vorst. Dat is nog minder vanzelfsprekend.

Delvaulx «Ik heb duidelijk aangegeven wat ik wilde maken: een film de fond waarin menselijkheid en tolerantie de boventoon zouden voeren. Kennelijk heeft dat weerklank gevonden bij de drie kinderen: zij zagen het als een kans om een hommage aan hun moeder te brengen. Ze vertellen veel. Ze geven hun kijk op de gebeurtenissen in hun gezin, op een menselijke manier. Filip heeft het over de minder prettige dingen die hij in zijn jeugd heeft meegemaakt, maar hij spreekt ook expliciet over het belang van vergeving.»

‘Doe ik het goed?’

Het is niet de eerste keer dat Paola de camera in haar leven toelaat. Zestien jaar geleden maakte de VRT met ‘De stem van de koningin’ al een mooie maar vederlichte docu over een bezoek van Paola aan haar vaderland. Journalist met dienst was Jan Becaus. Hij herinnert zich niet dat hij Hare Majesteit één vraag heeft gesteld.

Jan Becaus «Laten we geen appels met peren vergelijken: het portret van de RTBF is iets totaal anders dan wat wij indertijd hebben gemaakt. Paola heeft nog de titel van koningin, maar ze is niet meer de vrouw van de regerende vorst. Ze kan zich vrijer uiten. En met de RTBF kan ze in het Frans spreken. Voor onze documentaire sprak ze hoofdzakelijk Nederlands. Dat deed ze naar beste vermogen, maar in het Frans is ze ongetwijfeld meer op haar gemak. Ook een belangrijk detail: de ruzie met Delphine is bijgelegd. Ik vermoed dat Paola minder onder stress staat dan vijftien jaar geleden.»

‘De VRT-documentaire was een zware klus,’ zegt regisseur Jean-Pierre Coppens. ‘Eerst heeft Jan Becaus, die een goed contact met Paola had, geprobeerd haar te interviewen. Maar dat was een onmogelijke onderneming: de woorden van de regerende vorstin moeten door de regering worden gedekt. Premier Guy Verhofstadt (Open VLD) moest zijn goedkeuring geven. Die hadden we niet.’

Jean-Pierre Coppens «Dus hebben we besloten een omweg te maken: we zouden andere mensen met Paola laten spreken, mensen die ze goed kende, en haar met de camera volgen. Ook dat was geen eenvoudige opdracht. We hebben eerst gefilmd in het Duitse stadje Herford, waar haar vriend Jan Hoet actief was als museumdirecteur. Dat leek ons een goed plan, maar in werkelijkheid was het niet uit te voeren. Nu eens vonden de mensen van het protocol dat we te dicht bij de koningin kwamen, dan weer dat we de veiligheidsconsignes niet respecteerden. Kortom, ze liepen in de weg.

»Toen we later een montage van de Duitse beelden in het paleis lieten zien, deed Paola haar beklag: ‘Ik hoor mijn eigen stem zelfs niet.’ Ik zei: ‘Heel juist, mevrouw, maar dat komt omdat wij van uw entourage afstand moeten houden en u geen zendmicrofoon mogen opspelden.’ Die opmerking trof doel: we mochten haar voortaan een microfoon geven. Daarmee konden we de hele tijd horen wat ze vertelde, on- en off-camera.

»We hebben haar vertrouwen gewonnen door tot in de details uit te leggen hoe een televisieploeg werkt. En dat we in de montage foutjes kunnen wegknippen. Op die manier hebben we de mensen van het protocol buitenspel gezet. Ik werd altijd al bloednerveus van hen. Als ik het nationaal defilé regisseerde, bijvoorbeeld. Of de begrafenis van koning Boudewijn: toen heb ik ze, met de hulp van toenmalig minister van Binnenlandse Zaken Louis Tobback, uitgeschakeld (lacht).

»Het nieuwe plan was dat Paola drie dagen lang met ons naar Venetië zou trekken, vergezeld van slechts twee mensen uit haar entourage: generaal Vincent Pardoen (het toenmalige hoofd van Alberts hofhouding, red.), een zeer aimabel man, en een bodyguard, die een wapen bij zich droeg en zo’n boekentasje dat je als kogelwerend schild kunt uitvouwen. Ook hij hinderde ons niet bij het filmen.

»Het was wel een ingewikkelde logistieke operatie, die we grondig hebben voorbereid: we moesten Paola filmen op een boot – in Venetië neem je geen taxi. Dus hadden we twee boten voor het Canal Grande geboekt: één waarop zij met haar gezelschap kon plaatsnemen op het achterdek, en één met een platform waarop wij onze steadycam konden laten rusten.

»Paola heeft een halve dag lang met Jan Hoet de Biënnale bezocht, waar Honoré d’O in het Belgisch paviljoen exposeerde. Daarna hebben we opnames gemaakt in een klooster en een restaurant dat we tot een studio hadden omgebouwd. Daar heeft Paola een goed gesprek gehad met drie vriendinnen: Mirjam van Beusekom, haar lerares Nederlands; Marianna Freddi, een jeugdvriendin; en gravin Marina Emo. Dat was ons interview, zogezegd, waarin Paola het onder meer had over haar moeilijke jaren met Albert en haar escapades. Interessante uitspraken die we later opnieuw hebben gebruikt voor ‘Een beeld van een vrouw’, een biografische documentaire uit 2007, grotendeels gebaseerd op archiefmateriaal. Daarin is de kwestie van Alberts buitenechtelijke dochter Delphine wél ter sprake gekomen.»

HUMO Paola converseerde met elk van haar vriendinnen in een andere taal: Nederlands, Frans en Italiaans. Was dat comfortabel?

Coppens «De documentaire zou ook op de RTBF worden uitgezonden: het Nederlands en het Frans moesten een beetje in evenwicht zijn. Eerlijk gezegd: het Nederlands van Paola was aanvaardbaar. Haar Frans was van hetzelfde niveau, niet zo bijzonder. Haar Italiaans was uitstekend – het is ook haar moedertaal.»

Becaus «Voor mij was het niet zo’n prettige ervaring: ik had geen enkele inbreng. Ik mocht de koningin niet interviewen, dat deden haar vriendinnen in mijn plaats. Ze deden wel hun uiterste best, maar het bleef op eieren lopen met een cameraploeg in de buurt. Alleen in het restaurant liet Paola zich een béétje gaan. Voor het overige was het met dichtgeknepen billen.»

Coppens «In Venetië was Paola veel toegankelijker dan in Herford. Ze deed haar uiterste best om het ons naar de zin te maken: een take overdoen was geen enkel probleem. Volgens mij was ze de camera ook binnen de kortste keren vergeten.»

Becaus «Dat zijn regisseurs: de beelden in hun herinnering zijn altijd mooier (lacht).»

Coppens «Ik had de indruk dat Paola zich bevrijd voelde zonder haar uitgebreide entourage. In het paleis stelde ze zich ook tegenover ons gereserveerd en ceremonieel op, in Venetië was dat helemaal anders. Ze uitte wel vaak haar twijfels: ‘Doe ik het goed genoeg?’ We moesten haar geregeld geruststellen dat alles prima verliep, maar dat hebben we met plezier gedaan.»

Geen geld op zak

HUMO Heeft ze inkijk in haar ziel gegeven?

Becaus «De enige die inkijk heeft gekregen, was de geluidsman die haar een zendmicrofoon opspeldde (lacht).»

Coppens «Het was de eerste keer dat ze van ’s ochtends vroeg tot ’s avonds laat werd gefilmd met zo’n microfoon. Dat is intimiderend, maar daar ging ze goed mee om: ze dacht met ons mee. Toen we ’s nachts van het restaurant terug naar het hotel liepen, stelde ze zélf voor haar ook op de terugweg te filmen. Dat leverde mooie beelden op: Paola werd op straat herkend door Italianen die buiten een biertje stonden te drinken. Ze ging met hen in gesprek.»

Becaus «’s Anderdaags hebben we ook een mooie scène gefilmd op de markt in Venetië. Paola heeft daar een bakje champignons gekocht, herinner ik me.»

Coppens «Dat was niet gepland. Toen we met de boot langs de markt voeren, zei de koningin dat ze wel zin had om er even rond te lopen. Op slag moesten overal carabinieri worden opgetrommeld om dat niet-geplande bezoek mogelijk te maken.»

Becaus «Het probleem was: een koningin heeft nooit geld op zak. Paola kon de champignons dus niet betalen. Dat heeft Vincent Pardoen voor haar moeten doen.»

Coppens «Achteraf noemden we Pardoen onder elkaar ‘de koninklijke portemonnee’ (lacht).»

Becaus «Na Venetië zijn we naar Padua gereisd, waar we werden ontvangen in de villa van gravin Emo. Eerlijk is eerlijk, veel nieuws leverde dat niet op. Ik was er niet gerust op toen we terugreisden. Ik heb hardop de vraag gesteld: ‘Hebben we hiermee genoeg voor een documentaire?’»

Coppens «We hebben zeventig procent van al onze opnames gebruikt: dat is veel.»

Becaus «Tony Verbruggen, de monteur, heeft achteraf etter en bloed gezweet om er nog iets van te maken. Het Nederlands van Paola was dermate slecht dat we al haar teksten tot na de komma hebben uitgeschreven en aan de wand opgehangen. We hebben haar fouten opgevangen door er woorden tussen te plakken die ze elders had gebruikt. Het was een titanenwerk.»

HUMO Had ú de koningin geen Nederlandse les gegeven, meneer Becaus?

Becaus «Dat heb ik pas na het draaien gedaan. Op de terugvlucht naar Brussel had ik laten weten dat ik ter beschikking was als de koningin haar Nederlands wilde verbeteren. En ze heeft toegebeten: even later ontving ik een uitnodiging om haar les te geven. Een keer of vier ben ik daarvoor op het paleis geweest. Wellicht heb ik, als oud-leraar, mijn taak iets te ernstig opgevat. Ik wilde er geen vrijblijvende koffieklets van maken. Ik bereidde conversatie-oefeningen voor met actuele krantenstukjes waarover we konden praten. Algauw merkte ik dat ze dat niet zag zitten.»

HUMO Is dat typerend voor Paola?

Becaus «Het moet allemaal nogal vlotjes gaan, hè. Op een dag liet ze me weten dat onze les niet kon doorgaan. Ze moest, zei ze, haar koffers pakken voor een trip naar één van de Baltische staten. Toen had ik het wel begrepen: ze had er geen zin meer in. Ik durf te veronderstellen dat geen enkele koningin zelf haar koffers pakt, ook Paola niet.»

HUMO Was ze wel blij met de documentaire?

Becaus «Nadat hij was uitgezonden, werd de hele ploeg op het paleis uitgenodigd voor een afrondend gesprek met de koningin. Maar ik moest een half uurtje vroeger komen, liet ze weten: ze had nog een verrassing voor me. Dat bleek Albert te zijn. Hij wachtte me op om me persoonlijk te bedanken voor het geleverde werk.»

Coppens «Albert was heel blij met de manier waarop we zijn vrouw hadden geportretteerd. ‘Ik had nooit gedacht dat ze dat kon,’ zei hij. Daarna hebben we koffie met hen gedronken. Tussen haakjes: Paola eet graag peperkoek als ze een kopje drinkt. Een gewoonte die ze, naar eigen zeggen, van koningin Elisabeth heeft overgenomen.»

Becaus «We zaten in twee groepjes: eentje rond Paola, eentje rond Albert. Onze cameraman Paul De Kock heeft van de gelegenheid gebruikgemaakt om Albert een kunstboek van zijn zoon (kunstenaar Jan De Kock, red.) te schenken en reclame te maken. Maar mij blijft vooral de ontspannen sfeer bij waarin die ontmoeting is verlopen. Albert was blij dat de onderneming goed was afgelopen – de documentaire was het initiatief van Paola.»

HUMO Hebt u de VRT-documentaire ‘Delphine: mijn verhaal’ gezien?

Becaus «Hoedje af voor de maker, Chris Michel. Maar Delphine is een godsgeschenk, the camera loves her. En zij vrijt de camera op.»

HUMO Verwacht u dezelfde scherpte in de RTBF-documentaire over Paola?

Becaus «Ik neem aan dat de RTBF haar hoffelijk en protocollair zal hebben bejegend.»

Coppens «Dat is de stijl van het huis.»

Liefde en vrijheid

‘Paola, côté jardin’ is een verwijzing naar het Franse theater. Daar heb je een côté cour en een côté jardin, de rechter- en linkerkant van het podium. Maar la cour betekent ook ‘het hof’. De titel van de documentaire suggereert dat we de niet-officiële versie van Paola te zien zullen krijgen. ‘En zo is het ook,’ zegt Nicolas Delvaulx. Hij geeft aan dat hij zijn werkstuk ‘uit respect’ van tevoren aan de koninklijke familie heeft laten zien, maar dat er achteraf geen enkel beeld uit is weggeknipt. ‘Ik heb helemaal gemaakt wat ik wilde maken.’

HUMO Hebt u Paola een vraag over Delphine gesteld?

Delvaulx «Ja, maar ze is daar niet op ingegaan: ‘Delphine, ce n’est pas mon histoire.’ Delphine is niet haar dochter, ze is de dochter van Albert. Natuurlijk heeft haar bestaan wel impact gehad op het leven van Paola.»

HUMO Valt het haar zwaar over Delphine te praten?

Delvaulx «Paola heeft zich in de zaak-Delphine coulant opgesteld: ze schikte zich naar wat de familie had beslist. In weerwil van wat doorgaans wordt verteld, is ze niet tégen Delphine. Dat kan ik getuigen: Paola doet haar uiterste best om een oplossing te vinden als zich in de familie een probleem voordoet.»

HUMO Is haar getroebleerde relatie met koning Boudewijn en koningin Fabiola aan bod gekomen?

Delvaulx «Nee. Er zijn wel andere delicate thema’s besproken. Paola legt uit waarom Albert besloot om in 2013 troonsafstand te doen. En ze maakt ook de balans van haar leven op. Ze heeft het over liefde en vrijheid. Ze zegt: ‘Als je de beperkingen aanvaardt, word je vrij.’»

HUMO Is ze tevreden met de balans?

Delvaulx «Ondanks alles is ze erg blij dat ze, als jonge vrouw, Albert heeft ontmoet.»

‘Paola, côté jardin’

La Une, vrijdag 18 februari, 20.20

Eén, zondag 20 februari, 21.25