Deze epidemie versnelt de hygiënische revolutie, een proces dat al eeuwen bezig is

Eigen kamers, schone lakens en de behoefte aan privacy bij het ontlasten, zijn verworvenheden van de laatste eeuw. In die civilisatiecurve past het dragen van mondkapjes op het openbaar vervoer naadloos.

We weten niet hoe historici van de toekomst op onze tijd gaan terugkijken, maar ze zouden bijzondere interesse kunnen hebben in het jaar 2020. ‘Kijk, dit is een beeld van een station in februari 2020. Je ziet zwetende en niezende Europese carnavalsvierders tegen elkaar aan plakken. En hier heb je datzelfde station op 1 juni. Zie je die mondkapjes? Zie je die afstanden? Daar moesten ze toen nog aan wennen. Reizen met mondkapje was in 2020 net zo vreemd als eten met bestek in 1520.’

Het is al veel betoogd dat de coronacrisis ons nog lang zal heugen. Als er straks een vaccin is, zullen reflexen die in deze tijd wortel schieten niet als sneeuw voor de zon verdwijnen. Dat mensen in het uitgaansleven en op evenementen weer dicht op elkaar zullen staan, is onvermijdelijk. Maar in de supermarkt zullen ze nog lang voor elkaar blijven uitwijken. In het zicht van een uitgestoken hand kan menigeen zich blijven gedragen als een salafistische imam.

Coronareflexen

‘Coronareflexen’ kunnen blijven opspelen. Dat er méér van de coronatijd kan beklijven dan we een paar maanden terug voor mogelijk hadden kunnen houden, heeft nog een reden: die ‘mondkapjes- en plexiglasmaatschappij’ ligt in het verlengde van een proces dat al eeuwen bezig is en zich laat omschrijven als een soort constante hygiënische revolutie. Reinigingsvoorschriften worden daarin almaar strenger, afstanden tussen mensen almaar groter en taboes in de openbare ruimte almaar talrijker. Hoe verder die ‘hygiënische revolutie’ voortschrijdt, hoe meer praktijken uit het verleden gaan gelden als ‘vies’. Het is nog maar enkele eeuwen geleden dat mensen en plein public hun behoeften deden en daarna met ongewassen handen een maaltijd nuttigden van bloederig vlees.

Her en der is al geconstateerd dat mondkapjes in het openbaar vervoer en plexiglas bij de kassa naadloos aansluiten bij de civilisatiecurve die socioloog Norbert Elias (1897-1990) in de geschiedenis ontwaarde. In zijn lijvige hoofdwerk ‘Het civilisatieproces’ beschrijft Elias hoe in een tijdbestek van een paar eeuwen steeds meer ooit doodnormale zaken in de sfeer van ‘het pijnlijke’ belanden: van het eten met de handen en snuiten van de neus met de vingers tot het uitleven van primaire behoeften in de openbare ruimte. Tot in de kleinste details beschrijft hij de opkomst van zaken als de zakdoek, het tafelgerei en de slaapkamer. Over het mondkapje had Elias met gemak 500 pagina’s volgeschreven.

Lekker fris

Het duurde lang voor het verband tussen hygiëne en gezondheid gemeengoed werd. Zo laat als 1847 ontdekte de Hongaarse gynaecoloog Ignaz Semmelweis dat sterfte in het kraambed drastisch kon worden teruggedrongen door verloskundigen te verplichten hun handen met bleekwater te reinigen. Kunsthistorica Mayke Groffen gaf haar boek over een eeuw hygiëne in Nederland de ironische titel ‘Lekker fris!’ mee. Toen arbeiders begin 20ste eeuw het advies kregen voor hun eigen bestwil minstens één keer in de week schoon ondergoed aan te trekken, reageerden velen met hoongelach.

Menig reinigingsvoorschrift vond zijn oorsprong in epidemieën, lezen we bij Elias, en als wij onze voorouders van gebrek aan hygiëne betichten, is de kans groot dat onze nakomelingen ons daar ook van zullen betichten. Dan schrijven 22ste-eeuwse historici: vóór de coronacrisis vonden 21ste-eeuwse mensen het niet eens nodig plexiglas bij de kassa te plaatsen. De Belgische auteur Erwin Mortier schreef over de eeuwige neiging van de mens het verleden te degraderen tot de kleuterschool van zijn eigen tijd.

Reinheidsdogma's

Je kunt speculeren dat de kans dat wandjes van plexiglas gemeengoed worden groter is dan dat mondkapjes inburgeren, om het simpele feit dat die zich slecht verhouden met vrije samenlevingen. Het is geen toeval dat mondkapjes lang voor covid-19 al op grote schaal werden gedragen in de Volksrepubliek China, waar inwoners ook in overdrachtelijke zin worden gemuilkorfd. Reinheidsdogma’s mondden in combinatie met repressie eerder in de geschiedenis uit in verplichte gezichtsbedekking, meestal slechts voor één geslacht.

In de westerse wereld is de ‘hygiënische revolutie’ onlosmakelijk verbonden met de welvaartsstijging en toename van sociale afstand: de laatste halve eeuw vertoefden westerse mensen gemiddeld elk jaar minder in elkaars fysieke nabijheid. Dat een crisis waarin ‘afstand houden’ het dictum is, sociale afstand verder zal vergroten, laat zich voorspellen.

De ‘uitvinding’ van smetvrees

Wie minder welvarende landen bezoekt, valt op hoe dicht mensen er op elkaar zitten. Wie door een museum loopt, ziet op schilderijen dat de afstanden tussen mensen kleiner worden naarmate de werken ouder zijn. De drinkers van Jan Steen zitten dichter op elkaar dan bezoekers van de bruinste cafés voor de lockdown. Norbert Elias ontdekte dat volwassen en kinderen vroeger door elkaar sliepen, veelal naakt, en veelal te midden van onbekenden. Mensen deelden vroeger even makkelijk bedden als tegenwoordig treincompartimenten. Eigen kamers, schone lakens en een behoefte aan privacy zijn van de laatste eeuw.

Het rook in huizen waar ongewassen mensen door elkaar sliepen niet fris en het kwam er vaak tot vechtpartijen. Maar over gebrek aan gezelschap en eenzaamheid hoorde je weinigen voor de 20ste eeuw begon. Alles heeft een prijs, ook een revolutie die ziekten doet verdwijnen en levens met vele jaren verlengt. Smetvrees (mysophobia) werd als aandoening voor eerst gerapporteerd door de Amerikaanse neuroloog William Hammond, in 1879. In de eeuw erna nam het aantal mensen met klachten explosief toe. Strengere hygiënische voorschriften leiden niet automatisch tot obsessief-compulsieve stoornissen, maar staan daar ook niet los van. Wie in februari 2020 twintig keer per dag rigoureus zijn handen waste, had een diagnose; wie dat in mei 2020 doet, geeft blijk van sociaal verantwoordelijk gedrag.

De epidemie is de versneller van de hygiënische revolutie, wisten geleerden al voor het coronatijdperk begon: ongewone zaken worden dan snel gewoon en gewone zaken snel ongewoon.

(VK)